वंदनीय ठरावी अशी वंदना...

 

दोन वेळा ‘ऑलिम्पियन’ राहिलेली आणि दि. 15 एप्रिल 1992 रोजी हरिद्वारमधील रोशनाबाद येथे जन्मलेली वंदना कटारिया भारतीय महिला हॉकी संघासाठी खेळलेल्या सर्वोत्तम आक्रमणफळीतील हॉकीपटू म्हणून ओळखली जाते.

भारतीय महिला हॉकीची दिग्गज खेळाडू वंदना कटारियाने आंतरराष्ट्रीय हॉकीमधून अधिकृतपणे निवृत्ती जाहीर केली आहे, ज्यामुळे तिच्या 15 वर्षांच्या असाधारण कारकिर्दीला पूर्णविराम मिळाला आहे. 320 आंतरराष्ट्रीय सामने आणि 158 गोलसह, वंदना भारतीय महिला हॉकीच्या इतिहासातील सर्वांत जास्त ‘कॅप्ड खेळाडू’ म्हणून निवृत्त झाली. परंतु, संख्येपेक्षाही ती एक प्रेरणादायी वारसा आपल्या मागे सोडून जात आहे. लवचिकता, दृढनिश्चय आणि भारतीय महिला हॉकीला अधिक उंचीवर नेण्यासाठी असलेली तिची तहान अथक राहील.

 

2009 साली वरिष्ठ संघात पदार्पण करणारी 32 वर्षीय वंदना कटारिया ही ‘फॉरवर्ड’ खेळातील काही अत्यंत निर्णायक क्षणांचा अविभाज्य भाग होती, ज्यात ‘टोकियो 2020 ऑलिम्पिक’मध्ये भारताचे ऐतिहासिक चौथे स्थान मिळवणे समाविष्ट होते, जिथे ती आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत हॅट्ट्रिक करणारी पहिली आणि एकमेव भारतीय महिला ठरली आहे.

 

फेब्रुवारीमध्ये ‘एफआयएच प्रो लीग 2024-25’च्या भुवनेश्वर लीगमध्ये भारतासाठी शेवटचा सामना खेळलेल्या वंदनाने निवृत्तीची घोषणा करताना तिच्या भावना व्यक्त करताना सांगते, “दोन दिवसांपूर्वी निवृत्तीचा विचार माझ्या मनात आला. मी माझी मैत्रीण सुशीला चानूशी बोलले आणि तिने मला पुन्हा विचार करायला आणि अंतिम निर्णय घेण्यापूर्वी थोडी वाट पाहण्यास सांगितले. मला असे दिसते की, बरेच तरुण-तरुणी उत्कृष्ट कामगिरी करत आहेत, त्यांनाही संधी मिळायला हवी. हा भावनिक आणि कठीण निर्णय होता. पण, जड अंतःकरणाने मी स्वतःला सांगितले की, निर्णय घ्यावाच लागेल,” असे एका मुलाखतीत सांगत ती म्हणते, “हा निर्णय सोपा नव्हता, पण मला माहीत आहे की, ही योग्य वेळ आहे. हॉकी माझे आयुष्य आहे आणि भारतीय जर्सी घालणे हा सर्वांत मोठा सन्मान होता. पण, प्रत्येक प्रवासाचा एक मार्ग असतो आणि मी या खेळाबद्दल प्रचंड अभिमान, कृतज्ञता आणि प्रेम बाळगते. आता भारतीय हॉकी महान हातात आहे आणि मी नेहमीच या खेळाची सर्वांत मोठी समर्थक राहीन.”

 

वंदनाच्या प्रवासात भूमिका बजावणार्‍या प्रत्येकाचे तिने मनापासून कौतुक केले. “मी माझे प्रशिक्षक, सहकारी, साहाय्यक कर्मचारी, हॉकी इंडिया, माझे कुटुंब आणि गेल्या काही वर्षांपासून मला पाठिंबा देणार्‍या सर्व चाहत्यांचे आभार मानू इच्छिते. प्रत्येक जयजयकार, प्रत्येक संदेश, प्रोत्साहनाचा प्रत्येक शब्द माझ्यासाठी महत्त्वाचा होता.”

 

हरिद्वारच्या रोशनाबाद येथील रहिवासी असलेल्या वंदनाचा प्रवास भारतातील अनेक तरुणींसारखाच सुरू झाला. धुळीने भरलेल्या मैदानांवर, तिच्या परिस्थितीपेक्षा खूप मोठे स्वप्न घेऊन. गेल्या काही वर्षांत तिने खेळाच्या भव्य क्षेत्रात भारताचे प्रतिनिधित्व केले, ज्यात दोन ऑलिम्पिक खेळ (रिओ 2017, टोकियो 2020), दोन ‘एफआयएच महिला हॉकी विश्वचषक’ (2018, 2022), तीन राष्ट्रकुल खेळ (2014, 2018, 2022) आणि तीन आशियाई खेळ (2014, 2018, 2022) यांचा समावेश आहे.

 

जागतिक हॉकीमध्ये भारताच्या उदयात तिचे योगदान महत्त्वाचे होते. तिने ‘महिला आशियाई चॅम्पियन्स ट्रॉफी’ (2016, 2023) आणि ‘एफआयएच हॉकी महिला नेशन्स कप’ (2022) मध्ये सुवर्णपदके, 2018 सालच्या आशियाई खेळांमध्ये रौप्यपदके, 2013 सालच्या जपानमधील ‘महिला आशियाई चॅम्पियन्स ट्रॉफी’ आणि 2018 सालच्या ‘महिला आशियाई चॅम्पियन्स ट्रॉफी डोन्हे’, 2022 सालच्या राष्ट्रकुल खेळांमध्ये कांस्यपदके, 2014 आणि 2022 सालच्या आशियाई खेळांमध्ये आणि सन 2021-22च्या ‘एफआयएच हॉकी प्रो लीग’मध्ये कांस्यपदके मिळवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

 

2013 सालच्या ज्युनियर विश्वचषकात भारताच्या कांस्यपदक विजेत्या संघात वंदना ही एक महत्त्वाची सदस्य होती, ती संघाची सर्वाधिक गोल करणारी आणि स्पर्धेतील तिसर्‍या क्रमांकाची सर्वाधिक गोल करणारी खेळाडू होती.

तिच्या कारकिर्दीत अनेक जागतिक स्पर्धांमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व करण्यासोबतच वंदना 2025 साली ‘महिला हॉकी इंडिया लीग’च्या पहिल्या आवृत्तीत ‘श्राची रढ बंगाल टायगर्स’कडून खेळली.तिच्या अनेक कामगिरींपैकी, वंदनाचे टोकियो ऑलिम्पिकमधील शौर्य नेहमीच लक्षात राहील. दक्षिण आफ्रिकेवर ‘4-3’ असा महत्त्वपूर्ण विजय मिळवताना, तिने केलेल्या हॅट्ट्रिकमुळे भारताला उपांत्यपूर्व फेरीत पोहोचता आले आणि अखेर चौथे स्थान मिळवता आले. ही भारताची आतापर्यंतची सर्वोत्तम कामगिरी आहे.

 

त्या निर्णायक क्षणाबद्दल बोलताना वंदना म्हणाली, “टोकियोबद्दल विचार करताना मला अजूनही अंगावर काटा येतो. ऑलिम्पिक खास आहे आणि दक्षिण आफ्रिकेविरुद्धचा तो सामना माझ्या आयुष्यातील सर्वांत भावनिक सामन्यांपैकी एक होता. मला फक्त माझ्या संघासाठी, माझ्या देशासाठी सर्वकाही द्यायचे होते. हॅट्ट्रिक खास होती, पण त्याहूनही अधिक म्हणजे, आपण त्या मंचावर आहोत, हे सिद्ध करणे होते.”

 

हॉकी मैदानाच्या पलीकडे वंदना कटारिया आणि कुटुंबीयांना लढाया लढाव्या लागल्या होत्या. टोकियो ऑलिम्पिकदरम्यान, भारताचा अर्जेंटिनाविरुद्ध उपांत्य फेरीत पराभव झाल्यानंतर विजय पाल नावाच्या एका व्यक्तीने आणि त्याच्या मित्रांनी तिच्या घराबाहेर गोंधळ घातला आणि तिच्या कुटुंबातील सदस्यांना दलित समुदायाचे असल्याने जातिवाचक शिवीगाळ केली. “जेव्हा मी रोशनाबाद (हरिद्वार) येथून हॉकी सुरू केली, तेव्हा मुली घराबाहेर जाऊ शकत नाहीत, करिअरमध्ये काहीही करू शकत नाहीत, अशी मानसिकता होती. आमचे शेजारी आणि नातेवाईक माझ्या वडिलांना म्हणायचे की, तुम्ही तिला बाहेर का पाठवत आहात, पण त्यांनी कधीही त्या लोकांकडे लक्ष दिले नाही आणि मला पाठिंबा दिला नाही, म्हणून माझे वडील हे माझे प्रेरणास्थान होते,” असे वंदना एका मुलाखतीत सांगते.

 

कटारिया म्हणाली की, ती सुरुवातीला खो-खो खेळाडू होती. पण, तिच्या बहिणींनी तिला हॉकी खेळण्यास प्रोत्साहित केले. “मी खो-खो खेळायचे, फुटबॉल आणि अ‍ॅथलेटिक्सदेखील खेळायचे. पण, माझा मुख्य खेळ खो-खो होता. माझ्या बहिणी रीना कटारिया आणि अंजली कटारिया हॉकी खेळायच्या. म्हणून एके दिवशी मी त्यांची स्टिक उचलली आणि खेळायला सुरुवात केली.”

“काही वरिष्ठ खेळाडूंनी मला पाहिले आणि म्हणाले की, तू चांगली हॉकी खेळतेस; ते सुरू ठेव. त्यानंतर मी ‘मेरठ स्पोर्ट्स हॉस्टेल’ला गेले आणि नंतर लखनौला गेले. जर तुम्हाला तुमच्या कुटुंबाचा, संघातील खेळाडूंचा आणि साहाय्यक कर्मचर्‍यांचा पाठिंबा असेल, तर तुम्ही काहीही साध्य करू शकता, मग चढ-उतार काहीही असोत,” असे ती म्हणाली.

 

तिच्या प्रचंड योगदानासाठी, वंदनाला ‘अर्जुन पुरस्कार’ (2021) आणि ‘पद्मश्री’ (2022) यांसह भारतातील काही प्रतिष्ठित पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. 2014 साली ‘हॉकी इंडिया बलबीर सिंग सीनियर पुरस्कारा’ने (महिला) वंदनाला सन्मानित करण्यात आले. 2021 साली उत्कृष्ट कामगिरीसाठी ‘हॉकी इंडिया प्रेसिडेंट्स पुरस्कार’ आणि 2021 आणि 2022 मध्ये ‘फॉरवर्ड ऑफ द इयर’ म्हणून ‘हॉकी इंडिया धनराज पिल्ले पुरस्कार’ आणि इतर अनेक पुरस्कारांनी तिला सन्मानित करण्यात आले, ज्यामुळे भारताच्या सर्वोत्तम फॉरवर्डपैकी एक म्हणून तिचा दर्जा आणखी मजबूत झाला.

 

‘हॉकी इंडिया’चे अध्यक्ष डॉ. दिलीप तिर्की यांनी वंदनाच्या योगदानाबद्दल आदर व्यक्त करताना म्हटले आहे की, “वंदनाने भावी पिढ्यांसाठी एक बेंचमार्क स्थापित केला आहे आणि ‘हॉकी इंडिया’मध्ये आम्हाला तिच्या कामगिरीचा खूप अभिमान आहे. तिच्या भविष्यातील प्रयत्नांमध्ये आम्ही तिला शुभेच्छा देतो.

 

आज आपण भारतीय महिला हॉकीच्या दिग्गज वंदना कटारियाच्या असाधारण कारकिर्दीचा आणि दुर्दम्य उत्साहाचा उत्सव साजरा करत आहोत. आज ती खेळापासून दूर जात असताना, तिचा वारसा देशभरातील असंख्य तरुण खेळाडू आणि चाहत्यांना प्रेरणा देत राहील. वंदनाचा हॉकीमधील प्रवास कायमच प्रेरणादायी ठरला आहे. वंदनाने खेळलेल्या प्रत्येक सामन्यात आणि प्रत्येक आव्हानावर मात करताना, तिने लवचिकता, आवड आणि खिलाडूवृत्ती या मूल्यांना मूर्त रूप देत तिच्या कलेप्रति अढळ समर्पण दाखवले आहे. मैदानावरील तिचे नेतृत्वगुण हे तिच्या कौशल्यापेक्षा जास्त होते. तिच्या सहकार्‍यांना एकत्र आणण्याची आणि एकता आणि दृढनिश्चयाची भावना जागृत करण्याची तिची क्षमता तिला इतरांपेक्षा वेगळी बनवते. तिच्या संपूर्ण कारकिर्दीत, वंदना केवळ तंत्र आणि रणनीतीमध्येच उत्कृष्ट नव्हती, तर ती उदयोन्मुख खेळाडूंसाठी एक आदर्श ठरली आहे. उत्कृष्टतेसाठीची तिची वचनबद्धता आणि महानतेसाठीचा तिचा अथक प्रयत्न यांमुळे अडथळ्यांना पायर्‍यांच्या स्वरूपात रूपांतरित करत आली आहे आणि खेळावर स्वतःची अशी एक अमिट छाप सोडली आहे.

 

प्रत्येक पावलावर, तिने दाखवून दिले आहे की, विजेत्याचे हृदय धैर्याने आणि चिकाटीने धडधडते. तिच्या सक्रिय कारकिर्दीला निरोप देताना “आम्ही केवळ तिने साध्य केलेले टप्पेच नव्हे, तर हॉकीच्या तिच्या आवडीने तिने स्पर्श केलेल्या असंख्य जीवनांचा आदर करतो. वंदनाचा वारसा हा समर्पणाच्या शक्तीचा आणि लोकांना एकत्र आणणार्‍या खेळाच्या सौंदर्याचा पुरावा आहे. तिची निवृत्ती एका उल्लेखनीय प्रवासाचा उत्सव ठरो आणि तिचा उत्साह पुढच्या पिढीला मोठी स्वप्ने पाहण्याची आणि मनापासून खेळण्याची सदैव प्रेरणा देत राहो. भारतीय हॉकीच्या कलाकृतींना समृद्ध करणार्‍या तुझ्या कारकिर्दीबद्दल आणि केवळ विजयातच नव्हे, तर प्रत्येक आव्हानाला शिष्टाचाराने आणि दृढनिश्चयाने तोंड देण्याच्या धैर्यात महानता कशी हवी, हे सगळ्यांना दाखवून दिल्याबद्दल वंदना, तुला मनापासून धन्यवाद! जय हिंद!”

 

विद्यमान भारतीय वरिष्ठ महिला हॉकी संघाचे मुख्य प्रशिक्षक आणि ‘द्रोणाचार्य पुरस्कार’विजेते असलेले हरेंद्र सिंग (हॅरी सर) यांनी त्यांच्या शिष्येबद्दल काढलेले त्यांचे हे वरचे विचार ऐकल्यावर वंदना ही भावी पिढीला कशी वंदनीय ठरणार्‍यांतील एक आदर्श हॉकीपटू ठरते, ते आपल्याला समजून येईल.

 

वंदनाने तिच्या कारकिर्दीच्या भविष्यातील वाटचालीबद्दल फारसा विचार केलेला नसला, तरी भविष्यात ती खेळाला परत जीवनात स्थान देऊ इच्छिते. “मी अद्याप काहीही विचार केलेला नाही, माझे मन रिकामे आहे. पण, निश्चितच परत द्यायचे आहे, तरुणांना तयार करायचे आहे, त्यांना त्यांचे कौशल्य विकसित करण्यास मदत करायची आहे.”

 

तरुण खेळाडूंना तू काय संदेश देशील, हा प्रश्न तिला ‘द ब्रीज’ या प्रसिद्ध क्रीडापत्रिकेतील मुलाखतीत विचारल्यावर वंदना सांगते की, “सामन्यांदरम्यान चांगली कामगिरी करण्यासाठी किती कठोर परिश्रम करावे लागतात, हे आम्हाला चांगलेच माहीत आहे. भारतीय महिला हॉकी संघाला अधिक उंचीवर घेऊन जा आणि जिंकण्याच्या मानसिकतेसह स्पर्धांमध्ये प्रवेश करा.”

वंदना, तू नेहमीच एक योद्धा राहशील. हॉकीनंतरच्या आयुष्यातही हॅट्ट्रिक करत त्याचाही असाच आनंद घेत राहा, या आम्हा क्रीडाप्रेमींच्या तुला शुभेच्छा!