नानासाहेब पेशवे दुसरे : भारताच्या १८५७ च्या पहिल्या स्वातंत्र्ययुद्धाचे शिल्पकार

 

 

 

नासाहेब (धोंडू पंत) यांचा जन्म वेणुग्राम रहिवासी माधवनारायण राव यांच्या घरी 1824 साली झाला. नानाराव हे पेशव्यांचे दत्तकपुत्र म्हणून स्वीकारले गेले आणि पेशव्यांनी त्यांच्या शिक्षणासाठी योग्य सोय केली. त्यांना हत्ती, घोडा, तलवार आणि रायफल कशी चालवायची, तसेच इतर अनेक भाषा शिकवल्या गेल्या. तात्या टोपे आणि अजीमुल्लाह खान हे त्यांचे जीवलग मित्र होते.

 

 

अव्यवस्थित कारभाराच्या निमित्ताने गव्हर्नर डलहौसीने अयोध्येचे राज्य व निजामाचा वर्‍हाड प्रदेश ताब्यात घेतला. त्यामुळे लहानमोठ्या सर्व संस्थानांत असंतोष निर्माण झाला. संस्थाने खालसा झाल्यामुळे त्यांच्यावर अवलंबून असलेले लोक व सैनिक बेकार झाले. 1833 पासून 1857 पर्यंत इंग्रजांनी साम्राज्यविस्तारासाठी अनेक युद्धे केली. या युद्धांचा खर्च हिंदी जनतेवर डोईजड कर बसवून वसूल केला गेला. पाश्चात्य वस्तूंवरील आयातकर माफ केल्यामुळे इंग्रजी मालाला उठाव मिळाला व देशी उद्योगधंदे बंद पडले. भारताचे दारिद्—य वाढले. इंग्रजी अमलात जमीनदार, वतनदार, शेतकरी यांचे हाल झाले.

] 

पेशवा बाजीराव दुसरा मरण पावल्यानंतर लॉर्ड डलहौसीने नानासाहेबांना त्यांचे आठ लाखांचे पेन्शन नाकारले, ज्यामुळे ते ब्रिटिश राज्याचे शत्रू बनले. या अन्यायाबाबत नानासाहेब पेशव्यांनी अजीमुल्लाह खान यांच्यामार्फत इंग्रज सरकारकडे तक्रार केली होती, पण त्यांचे प्रयत्न निष्फळ ठरले. नानासाहेब ब्रिटिश राज्याच्या विरोधात वळले आणि इंग्रजांना भारतातून हाकलून देण्याचा कट रचू लागले. दि. 1 जुलै 1857 रोजी इंग्रजांनी कानपूर सोडले, तेव्हा नानासाहेबांनी पूर्ण स्वातंत्र्याची घोषणा केली आणि पेशवेपद धारण केले.

 

 

1857च्या जानेवारी-फेब्रुवारी महिन्यांत डमडम व बराकपूर येथे काडतूस प्रकरणावरून गडबड झाली. मिरत येथील शिपायांनी नवी काडतुसे वापरण्याचे नाकारल्यामुळे त्यांना कैद केले गेले. शिपायांनी सरकारी इमारती जाळण्यास सुरुवात केली. दि. 29 मार्च 1857 रोजी मंगल पांडे व इंग्रज अधिकारी यांच्यात चकमक झाली. मंगल पांडे यास पकडून दि. 8 एप्रिल 1857 रोजी फाशी देण्यात आले. येथूनच उठावास सुरुवात झाली. हा उठाव सप्टेंबर 1858 पर्यंत चालू राहिला.

 

 

क्रांतिकारक सैन्याचे नानासाहेब सेनापती होते. फतेहपूर आणि आंग यांसारख्या भागांत नानासाहेबांचे क्रांतिकारक सैनिक आणि इंग्रज यांच्यात जोरदार चकमकी झाल्या. कधी क्रांतिकारकांचा विजय झाला, तर कधी इंग्रजांचा विजय झाला. मात्र, इंग्रजांची संख्या वाढत होती. नानासाहेबांनी गंगा पार केली, पुन्हा नानासाहेब पेशवे कानपूरला परतले, तिथे त्यांनी कानपूर आणि लखनौमधला रस्ता इंग्रजांच्या ताब्यातून घेतला. त्यानंतर नानासाहेब अवध सोडून रोहिलखंडाकडे निघाले. रोहिलखंडात आल्यावर त्यांनी खान बहादूर खानशी निष्ठा ठेवली. जोपर्यंत नानासाहेबांना पकडले जात नाही, तोपर्यंत बंड माजवता येणार नाही, हे इंग्रजांच्या लक्षात आले होते. बरेलीमध्ये क्रांतिकारकांना मारहाण झाली. गावे उद्ध्वस्त करण्यात आली. परंतु, नानासाहेबांनी फिरंगी आणि त्यांच्या साथीदारांना शरण जाण्यास नकार दिला. इंग्रज प्रशासनाने नानासाहेब पेशव्यांना पकडण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात प्रोत्साहन दिले. परंतु, ते व्यर्थ ठरले.

 

 

या युद्धामध्ये एका बाजूला होते, ‘ईस्ट इंडिया कंपनी’चे क्रांतिकारक शिपाई, ग्वाल्हेर संस्थान, झांशी संस्थान, मराठा साम्राज्य आणि अनेक घटक सेनापती होते, नानासाहेब पेशवा दुसरा, राणी लक्ष्मीबाई, तात्या टोपे, बेगम हजरत महल, कुंवरसिंघ आणि इतर. दुसर्‍या बाजूला होते, ‘ईस्ट इंडिया कंपनी’, भारतातील युरोपीय नागरिक, 21 भारतीय संस्थाने, नेपाळचे राज्य, गुरखा, शीख सैनिक हे ‘ईस्ट इंडिया कंपनी’च्या बाजूने लढले. हा कालखंड होता दि. 10 मे 1857 ते दि. 20 जून 1858.

1857 मध्ये कानपूरला वेढा घातला गेला, तेव्हा नानासाहेबांच्या नेतृत्वाखालील भारतीय सैन्यासमोर अडचणीत सापडलेल्या इंग्रजांनी शरणागती पत्करली. ही बातमी नानासाहेबांपर्यंत पोहोचताच, त्यांनी आणि तात्या टोपे यांनी 1857 मध्ये कानपूर येथे ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध उठाव केला.

 

नानासाहेब गादीवर बसले. इंग्रजांनी कानपूर सोडून पळ काढला. इंग्रज पुन्हा एकत्र आले आणि कानपूरला परतले. मार्च 1858 मध्ये इंग्रजांनी झाशीला वेढा दिला. ह्यू रोझ व झाशीची राणी लक्ष्मीबाई यांच्यात लढाई होऊन इंग्रजांनी झाशीचा कबजा घेतला. पुढे राणी लक्ष्मीबाई व तात्या टोपे दोघे ग्वाल्हेर येथे इंग्रजांविरुद्ध लढले. लढाईत लक्ष्मीबाई मरण पावल्या. दि. 21 जानेवारी 1859 रोजी राजपुतान्यात सीकार येथे तात्या टोपे व इंग्रज यांच्यात झालेल्या लढाईत तात्या टोपे पकडले गेले. दि. 18 एप्रिल 1859 साली त्यांना इंग्रजांनी फाशी दिली.

 

नानासाहेब व इंग्रज यांच्यात कानपूर येथे लढाई झाली. नानासाहेब रोहिलखंडाच्या बाजूस गेले असता, इंग्रजांनी त्याचा पाठलाग केला. कँबेल याने रोहिलखंडातील उठाव मोडला. नानासाहेबांस पकडण्यासाठी इंग्रजांनी 50 हजारांचे बक्षीस जाहीर केले. नानासाहेब व हजरत बेगम हे नेपाळात निघून गेले असावेत.

 

बहादुरशाहास इंग्रजांनी कैद करून रंगूनला पाठविले. या उठावात निजाम, भोपाळच्या बेगमा, नेपाळचा राणा जंग बहादूर यांनी इंग्रजांना मदत केली. पंजाबमधील शीख, काश्मीरचा राजा व कित्येक जमीनदार इंग्रजांशी एकनिष्ठ राहिले. हा उठाव यशस्वी होऊ शकला नाही; कारण उठावातील लोकांच्यात एकजूट नव्हती. बरेचसे भारतीय इंग्रजांना फितूर झाले होते. सर्व संस्थानिक उठावात सामील झाले नव्हते. मात्र, या उठावाने भारतीय इतिहासाला कलाटणी मिळाली. हिंदुस्थानचा राज्यकारभार ‘ईस्ट इंडिया कंपनी’कडून इंग्लंडच्या संसदेकडे सोपविण्यात आला. इंग्लंडचा राजा हिंदुस्थानचा बादशहा झाला. वि. दा. सावरकरांनी ‘1857चे स्वातंत्र्यसमर’ हा अद्वितीय मराठी ग्रंथ लिहिला. दुर्दैवाने ग्रंथाची हस्तलिखित प्रत इंग्रजांनी जप्त केली.

 

 

1857चा उठाव अखेर दडपण्यात आला असला, तरी नानासाहेब पेशवे यांच्या योगदानाचा भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यावर कायमचा प्रभाव पडला. स्वातंत्र्ययुद्धाने ब्रिटिश राजवटीच्या कमकुवतपणा उघडकीस आणला आणि क्रांतिकारकांच्या भावी पिढ्यांना प्रेरणा दिली. नानासाहेब पेशवे आणि त्यांच्या देशबांधवांच्या धाडसाने आणि बलिदानाने राष्ट्रवादी चळवळीला चालना दिली. नानासाहेब पेशव्यांच्या प्रेरणेने वासुदेव बळवंत फडके, चाफेकर बंधू, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, भाई कोतवाल, हिराजी पाटील आदींनी शौर्य दाखवले.

 

 

1947 मध्ये भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर, नानासाहेबांना स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून मान्यता देण्यात आली. त्यांच्या सन्मानार्थ, कानपूरमध्ये नानासाहेब पार्क बांधण्यात आले, जे त्यांनी आणि त्यांचे भाऊ बाळा राव यांनी ब्रिटिश राजवटीविरुद्धच्या लढ्यात दिलेल्या योगदानाचे स्मरण करते. 1857च्या स्वातंत्र्ययुद्धाने एक राष्ट्रीय भावना प्रज्वलित केली, ज्याने ब्रिटिश अजिंक्य नव्हते, हे सिद्ध केले. या चळवळीने भविष्यातील संघर्षांचा पाया घातला, ज्यामुळे अखेर दि. 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारताच्या स्वातंत्र्याचा पाया रचला गेला. नानासाहेब पेशव्यांचे स्वतंत्र भारताचे स्वप्न पूर्ण झाले.

 

नानासाहेब पेशवे यांच्या जयंती द्विशताब्दीनिमित्त आम्ही भारतमातेच्या या महान सुपुत्राला आदरांजली वाहतो. लेखाच्या दुसर्‍या भागामध्ये नानासाहेब पेशव्यांनी 1857च्या युद्धामध्ये दाखवलेल्या युद्धनेतृत्वाचे आपण विश्लेषण करू.