चीन आणि हृदयसंवादी रामायण

कथेत अजिबात येत नाही आणि त्यामुळेच, ही बौद्ध तत्त्वज्ञानाशी सुसंगत कथा आहे.

 

आता आपण हनुमान आणि चीन याबद्दल थोडे पाहूया. ‘जर्नी टू दि वेस्ट’ ही चीनमधील एक प्रसिद्ध साहित्यकृती आहे. मिंग राजवंशाच्या काळात लिहिलेले हे साहित्य, हुएन त्संग याच्या भारतातील प्रवासावर आधारित आहे. या साहित्यात सन वुकोंग हा वानरांचा राजा आहे. तो ‘मंकी किंग’ म्हणून जगभर ओळखला जातो. रामायणातल्या हनुमानाशी त्याचे पुष्कळ साम्य आहे. दोघेही, बल, साहस, निष्ठा आणि भक्तीचे प्रतीक आहेत. आजही कार्टून आणि चित्रपटाच्या माध्यमातून, भारतीय हनुमानाचे रूप ‘मंकी किंग’च्या रूपाने पाहायला मिळते, असे काही अभ्यासकांना वाटते. दाय हा युनान भागात निवास करणारा एक गट आहे. रामकथेच्या वेगवेगळ्या आवृत्त्या त्यांच्यात प्रचलित आहेत. त्यादेखील मौखिक पद्धतीनेच पिढ्यान्पिढ्या म्हटल्या जात आहेत. त्यातली सर्वांत प्रसिद्ध कथा लंका श्यिये याची आहे. रामायणाशी अनेक साम्यस्थळे या कथेत आपल्याला दिसतात. यामध्ये रामाने वनवासात 14 वर्षे काढली, त्याचा संबंध चिनी राशीचक्राप्रमाणे वेगवेगळ्या प्राण्यांशी लावलेला दिसतो.

 

1950 साली मि वेकांई यांनी वाल्मिकीकृत रामायणाचे गद्य भाषांतर केले, तर 1962 मध्ये सन योंग यांनी दोन्ही आदिकाव्यांचे भाषांतर केले. पण, या दोघांनी केलेले भाषांतर, इंग्रजी भाषांतरावर आधारित होते. मूळ संस्कृत भाषेतून चिनी भाषेमध्ये पहिल्यांदा भाषांतर केले, ते भारतीय विद्येचे गाढे अभ्यासक जी श्यानलिन यांनी. हे भाषांतर 1984 मध्ये प्रकाशित झाले. 2006 मध्ये जी श्यानलिन यांना अनुवादाच्या क्षेत्रातील योगदानाबद्दल चीन सरकारकडून ‘जीवनगौरव पुरस्कार’ मिळाला. दि. 26 जानेवारी 2008 रोजी भारत सरकारने जी यांना ‘पद्मभूषण’ पुरस्काराने सन्मानित केले. पहिल्यांदाच एखाद्या चिनी व्यक्तीला हा पुरस्कार देण्यात आला. जी यांचे हे भाषांतराचे काम म्हणजे, भूतकाळ आणि भविष्यकाळाला जोडणारा अमोल दुवा आहे.

 

त्यानंतरचा प्रश्न होता, मूळ कथानकातील पर्वत, नद्या, राज्ये, वाद्ये, व्यक्ती यांच्या विशेष नामांचे भाषांतर कसे करायचे. काही वेळा अशा विशेष नावांसाठी चिनी शब्द वापरलेले दिसतात. उदाहरणार्थ, आपण ‘रामायण’ या ग्रंथाच्या नावाचे ‘लोमो-यान-ना’ असे भाषांतर केले आहे. राम या विशेष नामासाठी, ‘लुओ’ हा चिनी भाषेतला शब्द त्यांनी वापरला. ‘लुओ’ म्हणजे हुशार. या क्रियापदाचा अर्थ काळजी घेणे, सर्वांना एकत्र करणे. ‘मो’ म्हणजे पुढचा रस्ता. ‘यान’ म्हणजे विकसित करणे किंवा तेजस्वी. ‘लोमो-यान-ना’ या शब्दाचा एकत्रित अर्थ ‘चांगल्या प्रवृत्तीच्या माणसाचा रस्ता आणि त्याचे तेज’ असा होतो. संस्कृतमध्ये ‘रामायण’ या शब्दाचा अर्थ ‘रामाच्या जीवनाचा प्रवास’ असा होतो. तो अर्थ तर या भाषांतरात आला आहेच, पण राम ही तेजस्वी आणि हुशार व्यक्ती आहे, हेदेखील त्यात गुंफले गेले आहे.” या ग्रंथाच्या मुखपृष्ठावर वनवासातील रामाचे पेन्सिल चित्र आहे. त्यावर थोडा चिनी चित्रकारितेचा प्रभाव दिसतो आणि पुढे काही चित्रे आहेत, ती भारतीय हस्तलिखितांमधून घेतली असावीत, असे वाटते. त्यातले रेखाटन, कपडे, दागिने, वास्तू आणि रंगसंगती ही भारतीय शैलीमधली आहे. प्रत्येक चित्राच्या शेजारी पद्यात्मक विवेचनही दिलेले आहे.

 

1984 मध्ये त्यांचे हे काम प्रसिद्ध झाले. त्यांना हे प्रचंड काम करायला साधारणपणे एका तपाचा कालावधी लागला. हे भाषांतराचे काम करत असताना त्यांचा असा विश्वास होता की, मानवतेचा विकास हा सांस्कृतिक देवाणघेवाणीतूनच शक्य आहे. मानवाला परस्परांमधील सामंजस्य वाढवल्याशिवाय तरणोपाय नाही. अशी देवाणघेवाण करण्यासाठी रामायणाइतका दुसरा चांगला ग्रंथ नाही. अर्थातच, त्या कालखंडात चीनमध्ये राहून याप्रकारचे काम करणे सोपे नव्हते. जी श्यानलिन या प्रकारचे काम करत आहेत, हे जर सरकारच्या लक्षात आले असते, तर त्यांना सरकारी रोषाला आणि अत्याचारांना तोंड द्यावे लागणार, हे निश्चित होते. हे कोणाच्या नजरेला पडू नये, यासाठी ते रात्रीच्या वेळी भाषांतराचे काम करायचे. तिथल्या राजकीय परिस्थितीचे पडसाद त्या काव्यांतून आपल्याला दिसून येतात. या कार्यासाठी त्यांना नजरकैद सोसावी लागली. राजकीय बदल झाल्यानंतरच, श्यानलिन यांना त्यांचे पद परत मिळाले आणि त्यांचे हे प्रचंड काम राष्ट्रीय मोलाचे आहे, हे मान्य झाले.

 

चीन आणि भारत ही दोन्ही महान राष्ट्रे, दोन हजार वर्षांपासून संस्कृतीची देवाणघेवाण करत आहेत. दोन्ही देशांच्या सांस्कृतिक विकासाला चालना देण्यासाठी, सकारात्मक भूमिका साहित्याने बजावली आहे. रामायणासारखे साहित्य हा उत्कृष्ट साहित्यिक आणि कलात्मक वारसा आहे. भाषांतरांसारख्या प्रयत्नांमधून, चीन आणि भारतातील लोकांमधील परस्पर सामंजस्याची परंपरा अधिक दृढ होईल; आमचे नाते अधिक घट्ट होईल, असा आम्हाला विश्वास आहे.”

 

साहित्य हा संस्कृतीचा अविभाज्य घटक असतो आणि तो देशांच्या, राजकारणाच्या आणि मनामनातल्या मर्यादा उल्लंघून पुढे जातो. साहित्य माणसांना जोडून घेते. रामायण-महाभारतासारखे प्राचीन ग्रंथ त्याचीच साक्ष देत असतात. अशा ग्रंथातले विचार, भावना आणि मूल्ये देशांच्या सीमांपेक्षा मोठी होतात आणि भेद मिटवून टाकायला मदत करतात.