जनकपुरीतील रामगाथा

मानवजातीचा प्रवास युगानुयुगे सुरु आहे. प्रत्येक युगात आणि काळात मूलभूत मानवी चिंता सारख्याच असतात. रामायणात यावर उपाय सापडतो. रामायण म्हणजे सततचा प्रवास आहे. यात फक्त व्यक्तीचाच विचार नाही, तर कुटुंबाचा व समाजाचाही विचार व विकास आहे. रामायण हे त्यामुळेच भारतीय संस्कृतीचा मूलाधार म्हणता येईल. रामायणाने विश्वातील सर्वच प्रांतांना व धर्मांना आकर्षित केले. तिबेट, थायलंड, जपान, चीन, जावा(इंडोनेशिया) अशा वेगवेगळ्या देशांमध्ये रामाणयाची वेगवेगळी संस्करणे आढळतात. आपण आज नेपाळमधील रामायण याविषयी जाणून घेऊया.

 

तिन्ही बाजूंनी भारताच्या सीमा असलेले नेपाळ हे आशियाई राष्ट्र आहे. हिंदू व बौद्ध धर्मांच्या बाबतीत दोन्ही देशांत समानता आहे. गौतम बुद्धांचे जन्मस्थान लुंबिनी हे नेपाळमध्येच आहे, तर निर्वाणस्थान कुशीनगर हे भारतात आहे.

 

‘रामायण सर्किट योजना’ दोन्ही देशांतील सांस्कृतिक व धार्मिक संबंधांचे प्रतीक आहे. यामध्ये नेपाळच्या जनकपूरला अयोध्येबरोबर जोडले जाते. जनकपूर मध्य नेपाळमध्ये स्थित आहे, जेथे सीतेचा जन्म झाला. रामधुनी नावाचे गाव तेथून 32 किमी आहे, जेथे विश्वामित्र रामास घेऊन गेले होते. याच ठिकाणी रामचंद्रांनी विद्यार्जन केले आणि विश्वमित्रांच्या यज्ञाचेही रक्षण केले. त्या यज्ञस्थळातून सतत धूर निघत असतो, म्हणूनच त्याला ‘रामधुनी’ असे म्हणतात.

 

जनकपूर रामाची सासुरवाडी म्हणूनही प्रसिद्ध आहे. येथे राम आणि सीता यांचा विवाह झाला. जनकपुरीपासून 14 किमीवर ‘उत्तर धनुषा’ नावाचे स्थान आहे. येथे रामाने शिवधनुष्य भंग केले. भारत, नेपाळ हे दोन्ही देश श्रीरामास दुवा मानतात. याच मुद्द्यावर दोन्ही देशातील पर्यटन क्षेत्रे एकत्रदेखील येऊ पाहात आहेत. दोन्ही देशांतील जनतेची आस्था श्रीरामाच्या ठिकाणी आजही केंद्रित आहे. रामाच्या जीवनातील घटना जेथे घडल्या, ती ठिकाणे पर्यटन स्थळे म्हणून विकसित करण्यात येणार आहेत. नेपाळमध्ये धनुषा पहाड, बावनबीघा क्षेत्र, माँ जानकी जन्मस्थळ मंदिर, श्रीराम विवाहस्थळ येथेही रेल्वेचे जाळे विस्तारले जाणार आहे.

एवढेच नाही तर नेपाळच्या राष्ट्रीय चिन्हावर रामायणातील एक श्लोकदेखील लिहिला आहे -

 

 

प्राचीन भारतात नेपाळ वेगळे राष्ट्र नव्हते. त्यामुळे नेपाळच्या राष्ट्रीय नेपाळी भाषेवर संस्कृतबरोबरच, अन्य भारतीय भाषांचा प्रभावही स्पष्टपणे दिसून येतो. नेपाळी भाषेची लिपीदेखील देवनागरी आहे. 19व्या शतकातील नेपाळी साहित्यात, सुंदरानंदकृत अध्यात्म रामायण व भानुभक्तांचे रामायण प्रसिद्ध आहे. त्यामुळे संस्कृत साहित्य व संस्कृतीचा प्रभाव नेपाळवर प्रकर्षाने दिसून येतो. नेपाळची राजभाषा संस्कृतच होती. हळूहळू संस्कृत जाऊन, नेपाळी राजभाषा झाली. भानुभक्त संस्कृत विद्वान होते. त्यांनी अनेक संस्कृत रचनाही केल्या. परंतु, ‘नेपाळी भाषेचे आद्य कवी’ असा गौरव त्यांना प्राप्त झाला; कारण त्यांनी लिहिलेले नेपाळी भानुभक्तकृत रामायण होय. नेपाळी रामायणात भानुभक्तांनी, ‘शार्दुलविक्रीडित’ या संस्कृत छंदाचा वापर जास्त केला आहे. याशिवाय ‘मालिनी’, ‘इंद्रवज्रा’, ‘शिखरणी’, ‘वसंततिलका’ हे संस्कृत छंदही वापरले आहेत, ज्यांचा नेपाळी भाषेत पूर्वी वापर होत नव्हता.

 

 

पहिले नेपाळी महाकाव्य म्हणजे, भानुभक्त लिखित रामायण होय. नेपाळी आदिकवी भानुभक्त आचार्य यांनी वाल्मिकी रामायणाचे नेपाळी भाषेत भाषांतर केले. 1887 मध्ये त्यांच्या मरणोत्तर या महाकाव्याचे प्रकाशन झाले. महाकाव्याच्या गद्यशैलीला ‘भानुभक्तीय लय’ असे म्हणतात. भानुभक्त रामायण थोड्याफार फरकाने वाल्मिकी रामायणाचेच भाषांतर आहे. तसेच अध्यात्म रामायणाचाही आधार भानुभक्तांनी घेतला आहे. भानुभक्त रामायणात बाल, अयोध्या, अरण्य, किष्किंधा, सुंदर, युद्ध व उत्तर कांड सात कांडे आहेत.

 

रामगीता : भानुभक्त आजारी असताना, त्यांच्या सांगण्यानुसार त्यांचे पुत्र रामकंठ यांनी ‘रामगीता’ लिहिली. ही भानुभक्तकृत रामायणात उत्तर कांडात सांगितली गेली. लक्ष्मणाद्वारा विचारलेल्या प्रश्नांना, रामाने उत्तरे दिली आहेत. तीच उत्तरे ‘रामगीता’ नावाने प्रसिद्ध आहेत. यामध्ये रामाने भक्तियोगाचे महत्त्व सांगितले आहे. वैराग्य, ज्ञान, गुण आणि नीती यांविषयी रामगीतेमध्ये सविस्तर वर्णन केले आहे. संसाररूपी भवसागर पार करण्याची इच्छा असलेल्यांना, रामगीता अत्यंत उपयोगी आहे.

 

लक्ष्मणाने रामास ‘सर्वांत मोठे विष कोणते’ असा प्रश्न केला. तेव्हा रामाने ‘ब्रह्मस्व हे महान विष आहे’ असे सांगितले. येथे ‘ब्रह्मस्व’ म्हणजे देह-बुद्धी असताना, स्वतःला ब्रह्मस्वरूप समजणे आणि तसेच वागणे हे मोठे विष आहे, असे रामाने सांगितले. म्हणजेच अज्ञान हेच सर्व दुःखाचे कारण आहे. पाच ज्ञानेंद्रिय, पाच कर्मेंद्रिय व मन यांना जिंकून गुरू समोर जावे व गुरूसेवेने आत्मज्ञान प्राप्त करून घ्यावे.

 

आता लक्षात येतेच की, जीव शुद्ध व निर्मळ आहे. स्थूल शरीरामध्ये असल्याने सद्गुण आदींनी युक्त असतो. तो वेगळा आहे, हे समजल्यावर मुक्ती प्राप्त होते. आपल्या मनाच्या इच्छा, आनंद आदि गोष्टी यांचा आत्मा साक्ष बनून आहे. तो या सर्वांमध्ये व्याप्त आहे, परंतु वेगळा आहे, हे लक्षात घेतले पाहिजे. जसे की, लोखंड तापते, तेव्हा अग्नी सर्व लोखंड भरून असतो. हे सर्व लोखंड गरम असते, पण लोखंड म्हणजे अग्नी नाही, हे समजते. तसेच देह म्हणजे आत्मा नाही, हे जाणून घ्यावे. रामगीतेत रामाने अशा प्रकारे लक्ष्मणास उपदेश केला. परमेश्वराच्या सगुण किंवा निर्गुण रूपात शरण जाऊन, आत्मज्ञान जाणून घ्यावे आणि जन्म-मरणाच्या फेर्‍यातून मुक्ती मिळवावी, असे रामगीता सांगते.

 

आतापर्यंत आपण भानुभक्तकृत रामायणातील कथाभाग बघितला. त्यातील उत्तर कांडातील,अध्यात्मपर रामगीतेतील उपदेश बघितला. यावरून असे लक्षात येते की, नेपाळमध्ये रामायण भारताप्रमाणेच प्रसिद्ध आहे. सीतेची जन्मभूमी जनकपूर नेपाळ येथे असल्याने, ते रामभक्तीचे केंद्र आहे. संजीवन बुटी आणताना हनुमानाने, हनुमंते नदीकाठी विश्राम घेतला असे मानले जाते. येथे रामघाट व हनुमान घाट आहे.