रामायणाची विश्वयात्रा

त्तरायण आणि दक्षिणायन हा जसा सूर्याचा आकाशातील प्रवास आहे, तसा रामायण हा सूर्यवंशी रामाचा पृथ्वीवरील प्रवास आहे. रामाने प्रसन्नतेने स्वीकारलेला आणि स्वपराक्रमाने तेजस्वी केलेला हा प्रवास आहे. साहित्यात अनेक प्रवासकथा प्रसिद्ध आहेत, जशा ‘सिंदबादच्या सात सफरी’, ‘गलीव्हर ट्रॅव्हल्स’ किंवा प्राचीन काळातील - मेसोपोटामियाची ‘गील्गामेश’ वा ग्रीसची ‘ओडेसी’. ऐतिहासिक अंश असावा असे मानल्या गेलेल्या ‘ओडेसी’मध्ये उल्लेखलेल्या गावांचा, नद्यांचा, डोंगरांचा, समुद्रांचा शोध घेण्याचा पुष्कळ प्रयत्न केला. पण, त्यातील प्रवासाचा मार्ग लोकांच्या स्मृतीत नाही आणि त्याच्या भौगोलिक खुणासुद्धा मिळत नाहीत.

 

रामाचा प्रवास मात्र वेगळा आहे. रामाची पाऊले जिथे जिथे लागली, तिथे तिथे त्याच्या स्मृती ताज्या आहेत, तसेच उत्खननात, स्थानमाहात्म्यात, मौखिक परंपरांत आणि साहित्यात त्या सापडतात. त्याशिवाय, जन्मस्थळ, विवाहस्थळ, भरत मिलाप मंदिर, सीताजी की गुंफा, सीताजी की रसोई, जानकी कुंड, राम घाट, लक्षमण चौकी, लक्ष्मण रेखा, नल सेतू, रामेश्वर आदि अनेक गावे, अरण्ये, नद्या, पर्वत यांच्या रुपात नेपाळपासून श्रीलंकेपर्यंत त्या प्रवासाच्या खुणा पसरल्या आहेत.

रामाने प्रवास केला, तसा त्याच्या कथेने रामायणानेसुद्धा प्रवास केला. रामायणाचा प्रवाससुद्धा सूर्यासारखा तेजस्वी आणि प्रकाशदायीच आहे. विविध देशांच्या भाषांतील रामायणामध्ये रामकथा प्रवासाच्या खुणा जिवंत आहेत. आज रामायण वेगवेगळ्या देशांत, विविध भाषांत, तेथील संस्कृती लेवून सजले आहे.

 

भारतीय लोक फार पूर्वी, आग्नेय आशियाई देशांत पोहोचले होते. त्यांच्याबरोबर रामायण, महाभारत, पुराणे, सूर्यसिद्धांत, स्थापत्यशास्त्र, रघुवंश इत्यादी अनेक ग्रंथ तिथे पोहोचले. भारतात जसे प्रत्येक भाषेत रामायण लिहिले गेले, तसेच इथेसुद्धा स्थानिक भाषांमध्ये रामायणे लिहिली गेली. लाओसमध्ये ‘फ्रा लक फ्रा लाम’, मलेशियामध्ये ‘हियाकत सेरी राम’, इंडोनेशियामध्ये ‘काकविन रामायण’, कंबोडियामध्ये ‘रामकेर्ती’, ब्रह्मदेशात ‘यामजातो’, फिलीपाईन्समध्ये ‘महारादीय लावण’ आणि थायलंडमध्ये ‘रामाकीयन’ लिहिले गेले.

 

बौद्ध धर्माबरोबरच रामकथा तिबेट, चीन, मंगोलिया आणि जपानमध्येही पोहोचली. चिनी रामकथेतील पात्रांनी चिनी नावे धारण केली आहेत. लोमो (राम), लोमन (लक्ष्मण), नालोयेन (नारायण) इत्यादी. चीनमध्ये हनुमान या ‘सुपर हिरो’च्या नवीन कथा लिहिल्या गेल्या. चीनमध्ये हनुमान लोकप्रिय झाला, तर जपानच्या रामायणात हनुमान हे पात्रच नाही! मंगोलियामध्ये पोहोचलेल्या रामायणात, लक्ष्मणाऐवजी भरतच रामाबरोबर वनवासात गेला आहे!

 

या सर्व देशांचा मुख्य धर्म बौद्ध अथवा इस्लाम असूनसुद्धा त्यांचे रामायणावर विलक्षण प्रेम आहे. रामायण हा त्यांचा सांस्कृतिक ठेवा असून तो त्यांनी जीवापाड जतन केला आहे. मध्ययुगात थायलंडमध्ये आयुथ्या (अयोध्या) नावाचे राज्य भरभराटीस आले होते. आजसुद्धा थायलंडचे राजे ‘राम’ हेच नाव धारण करतात. मलेशिया आणि इंडोनेशियामध्ये नौसेनाधीपतीला ‘लक्ष्मण’ ही पदवी दिली जाते. कम्बोडियाचा राजा यशोवर्मा एका शिलालेखात लिहितो, माझी राजधानी रामाच्या अयोध्येसारखी आहे. दहाव्या शतकातील राजेन्द्रवर्मा हा रामासारखा प्रजावत्सल राजा होता, असेही एका शिलालेखात लिहिले आहे. रामायण हे म्यानमार आणि थायलंडचे ‘राष्ट्रीय महाकाव्य’ (National Epic) मानले जाते आणि रामाचे शब्द ‘जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसि’ हे नेपाळचे ब्रीदवाक्यच आहे.

 

रामायणाचा पश्चिमेकडचा प्रवास 15व्या-16व्या शतकात सुरू झाला. मुघल सम्राट अकबराने रामायणाचा फारसी भाषेत अनुवाद केला, तेव्हापासून 19व्या शतकापर्यंत फारसी भाषेमध्ये रामायणाचे 90हून अधिक अनुवाद केले गेले. जहांगीरने काशीमध्ये 12 वर्षे संस्कृत शिकलेल्या मुल्ला साद उल्लाहकडून, एक अनुवाद करवून घेतला. ‘दास्तान-ए-राम-ओ-सीता’दारा शिकोहने ‘योग वसिष्ठ’चे फारसीमध्ये ‘जुग-बसिष्ठ’चे भाषांतर करवले. हा ग्रंथ पर्शियामध्ये लोकप्रिय ठरला.

 

वास्को-द-गामाकडून भारतात येण्याचा समुद्री मार्ग मिळाल्यावर, युरोपीय प्रवाशांनी त्यातही विशेष करून जेसुईट मिशनरींनी रामकथेची भाषांतरे केली. डच, पोर्तुगीज, फ्रेंच, इंग्लिश आदी भाषांमध्ये अनेक रामकथा लिहिल्या गेल्या. रामाची कथा एकदा सांगून, एकदा लिहून तहान भागत नाही. युरोपमधील लेखक अजूनही रामाची कथा लिहीत आहेत. 2016 मध्ये अमेरिकेच्या रोबर्ट गोल्ड्मन व सुली गोल्ड्मन यांनी ’The Ramayan Of Walmiki’ हे रामायणाचे इंग्रजी भाषांतर पूर्ण केले. जवळपास 40 वर्षे त्यांनी संस्कृत भाषा, वाल्मिकी रामायण व रामायणाच्या अनेक भाषांतरांचा अभ्यास करून, सात कांडे असलेले इंग्रजी भाषेतील रामायण लिहिले. रामायणाविषयी त्यांनी म्हटले आहे की, ग्रीक कवी होमर यांच्या ‘इलियड’ आणि ‘ओडिसी’ या महाकाव्यांत जर ‘बायबल’मधील कथा मिसळल्या तर काय रसायन तयार होईल, याचा विचार करा. त्यावरून तुम्हाला रामायण काय आहे, याची थोडीशी कल्पना येऊ शकेल.

 

केवळ गोल्डमनच नाही, तर रामायण वाचणार्‍या कुणाचीही अवस्था अशीच होते. अगदी हिंदू धर्म नष्ट करण्यासाठी आलेल्या कैक युरोपियन मिशनरींवर रामायणाने अशी भुरळ घातली की, ते स्वतः रामकथा लिहून गेले. संत कबीरांचा दोहा इथे बरोबर लागू पडतो,

 

‘साहित्य अकादमी’ने प्रकाशित केलेल्या ‘द क्रिटिकल इन्व्हेंटरीज ऑफ रामायण स्टडीज’ खंड 1 आणि 2 (1991)च्या प्रस्तावनेत नमूद केले आहे की, रामायण हे केवळ एक महाकाव्य नाही, तर सर्व पौराणिक कथा आणि आदर्श नैतिक आचरणाचा राष्ट्रीय झरा आहे. हा ग्रंथ वटवृक्षासारखा देशात-परदेशांत असंख्य मुळे आणि फांद्यांसह पसरला आहे. विविध भाषांमध्ये रामायणावर झालेल्या हजारो संशोधनपर साहित्याची, या खंडांतून यादी दिली आहे. विविध भाषांमधून जसे अरबी, फारसी, ब्राझीलियन, झेक, तिबेटियन, व्हिएतनामी, इटालियन, जपानी, रशियन आणि इतर बर्‍याच भाषांमध्ये झालेल्या संशोधनांची, भाषांतरांची आणि भाषांची जंत्री आहे. ही यादी करायला दोन खंडांची आवश्यकता भासते. यावरून जगभरात रामायणावरील साहित्य अफाट सागराप्रमाणे आहे, असे म्हटले तरी वावगे ठरणार नाही.

 

सहजच असा प्रश्न पडतो की, रामायणात असे काय आहे, की ज्यामुळे ते देशोदेशी पसरले? वाल्मिकींचे रामायण एक ऐतिहासिक महाकाव्य आहे. राम, लक्ष्मण आणि सीता यांच्या प्रवासाचे चित्रण त्यामधून आले आहे. त्या प्रवासात त्यांच्यावर कोसळलेली संकटे, त्या संकटांचा त्यांनी कसा सामना केला? याची कथा आहे. या महाकाव्यात श्रीरामाचे जीवन व पराक्रम, सीतेचा करारीपणा, लक्ष्मणाचे शौर्य यांचे वर्णन आहे. त्याचप्रमाणे, भरताची निष्ठा, हनुमानाची शक्ती, भक्ती आणि युक्ती, सुग्रीवाची मैत्री आणि दशरथाची कर्तव्यनिष्ठादेखील सांगितली आहे. जटायूसारखा साधा पक्षीसुद्धा, धर्माच्या रक्षणासाठी आपले प्राण अर्पण करतो. रामायणातील प्रत्येक पात्राकडून, प्रत्येक प्रसंगातून शहाणपणाचे धडे दिले आहेत. या महाकाव्यातून अनेक संस्कृतींना अधिष्ठान मिळाले आहे. म्हणूनच रामकथेने भौगोलिक, भाषिक, सांप्रदायिक आणि धार्मिक सीमा पार केल्या आहेत.

 

राजदरबारापासून अरण्यातील वनवासींपर्यंत सगळ्यांनीच रामायण सांगितले, यात आश्चर्य ते काय? रामायणातील घटना या राजदरबारात आणि अरण्यात घडल्या होत्या. रामकथा गंगेच्या तीरापासून लंकेच्या किनार्‍यांपर्यंत लिहिली गेली, यातसुद्धा काही अनपेक्षित नाही. कारण, हा रामाच्या प्रवासाचाच मार्ग होता. परंतु, रामायणाचे प्रभावक्षेत्र इथे थांबत नाही. भारताच्या सीमांच्या पलीकडे, चीन, मंगोलिया, जपान आणि आग्नेय आशियाई देशांपर्यंत पोहोचते, हे आश्चर्य आहे. भारतीय प्रवाशांनी आणि भारतात शिकायला आलेल्या परदेशी विद्यार्थ्यांनी, तिथे रामायण नेले. या सर्व ठिकाणी रामकथेचे स्थानिक भाषांमध्ये अनुवाद झाले. रामायणावर आधारित नवीन साहित्यनिर्मिती झाली आणि मोठ्या भक्तिभावाने तेथे रामायण सांगितले गेले आणि ऐकलेही गेले.