परंपरा इंडोनेशियातील रामायणाची...

आणण्यासाठी प्रयत्नशील होतो. परंतु, त्याला नकार देऊन वनवासाचा ठरलेला कालावधी पूर्ण होण्यापूर्वी आपण राजधानीत येणार नसल्याचे राम स्पष्ट करतो. मात्र, तो आपल्या पादुका भरताला देतो. रामातर्फे तो परत येईपर्यंत भरत राज्य चालवेल, असे ठरते.

वनवासात असताना एकदा सुर्पानाका ही राक्षसी लक्ष्मणाच्या मागे लागते. तेव्हा तो तिच्या नाकाचे टोक कापून टाकतो. अपमानित झालेली सुर्पानाका, तिचा भाऊ असलेल्या रावणाकडे तक्रार करते आणि सिंतेचे अपहरण करण्याविषयी सूचविते. मग सुवर्णमृगाच्या निमित्ताने, रामाला सिंतेपासून दूर करून रावण तिचे अपहरण करतो. पुढे शिवाचा अवतार असलेल्या हनुमानाच्या साहाय्याने, राम आणि लक्ष्मण रावणापर्यंत पोहोचतात आणि त्याचा राक्षससेनेसह वध करून सिंतेला घेऊन येतात. अयोध्येत परत आल्यावर रामाचा राज्याभिषेक होतो.

 

ही रामकथा भारतीय परंपरेपेक्षा फारशी भिन्न नाही. परंतु, या कथेच्या उत्तरार्धात, जावामधील स्थानिक लोकदेव सेमार आणि त्याच्या मुलांची कथा येते. ही मूळ रामायणाशी अर्थातच पूर्णपणे विसंगत आहे. ’वायांग कुलित’ आणि ’वायांग पूर्व’ यांसारख्या चामड्यापासून बनविलेल्या बाहुल्यांच्या छायानाट्य प्रकारच्या सादरीकरणात ही उत्तरार्धातील कथा आवर्जून दाखविली जाते. तसेच रामायणाच्या ‘बॅले’ स्वरूपातील सादरीकरणात, हनुमानाने केलेले लंकेचे दहन हे विशेष रितीने दाखवले जाते.

 

 

आता इंडोनेशियाचा राष्ट्रधर्म इस्लाम आहे. परंतु, तेथील बाली या बेटावर आजही हिंदू धर्म टिकून आहे. बाली येथे ‘रामकवच’ या नावाने, पारंपरिक रामकथा उपलब्ध होते. ‘केचक’ या नावाने जे पारंपरिक नृत्य सादर केले जाते, त्यामध्येही रामकथा येते. ‘चक चक चक चक....’ असा आवाज करत, नट या नृत्यात सादरीकरण करतात. त्यावरून या नृत्याला ‘केचक’ असे नाव पडले. या रामायणातही रामाचे सीता आणि लक्ष्मण यांच्यासह वनगमन, सीतेचे अपहरण आणि नंतर हनुमानाच्या मदतीने सीतेचा घेतलेला शोध ही कथा महत्त्वाची आहे. राम आणि रावण यांच्या युद्धातही, हनुमानाची भूमिका महत्त्वाची असल्याचे या रामायणात दाखविले जाते.

 

 

मध्य जावामध्ये असणार्‍या योग्यकर्ता प्रांतात, प्रम्बानन नावाचा प्राचीन मंदिर समूह आहे. जावामध्ये इसवी सनाच्या आठव्या शतकात, मतराम नावाचे साम्राज्य उदयाला आले. या राजवंशामधील सहावा राजा राकाइ पिकटन लिंगेश्वर याच्या कारकिर्दीत, प्रम्बानन या नावाने आज प्रसिद्ध असलेले मंदिर बांधायला प्रारंभ झाला. पुढे त्याचा मुलगा राकाइ कायुवांगी लोकपाल सज्जनोत्सवतुंग याने, इ.स. 855 मध्ये राज्य ग्रहण केल्यावर या देवालयाचे बांधकाम पूर्णत्वाला नेले. देवालयाच्या परिसरात सापडलेल्या शिलालेखानुसार, देवालयाचे नाव ‘शिवग्रह’ असे येते. हे मंदिर ब्रह्म, विष्णू आणि शिव या तीन देवतांचे आहे. त्या तिघांपैकी शिव ही देवता या मंदिरात प्रधान असल्याने, ती मध्यभागी आहे. या मंदिराच्या बाह्य भिंतींवर, रामायणातील प्रसंगांचे शिल्पांकन केल्याचे आढळते.

 

जनकाने आयोजित केलेल्या सीतास्वयंवरात सहभागी होऊन राम शिवधनुष्य उचलून वाकवतो, या प्रसंगाचे अंकन या ठिकाणी आहे. कैकयी दशरथाकडे हट्ट करून आपल्या मुलाला, म्हणजेच भरताला राज्य द्यावे आणि रामाला 14 वर्षांचा वनवास मिळावा, असा वर मागून घेते. दशरथाने पूर्वीच तिला दोन वर देण्याचे कबूल केले असल्याने, आता त्याला होकार देण्यावाचून पर्याय नसतो. पित्याची आज्ञा शिरसावंद्य मानून, रामही लगेच वनवास स्वीकारतो. यावेळी सीता आणि लक्ष्मण त्याच्यासह वनात जाण्याचे ठरवितात. येथील एका शिल्पात, रथात बसून नगरीबाहेर पडणारे राम, सीता आणि लक्ष्मण अंकित केले आहेत. याच प्रमाणे मारीच वध, सीताहरण, रावणाने केलेला जटायूचा वध, वाली-सुग्रीव युद्ध, हनुमानाचे लंकागमन, सीताभेट इत्यादी प्रसंग कोरल्याचे दिसून येते. पुढील सेतूबंधन आणि राम-रावण युद्धाचे प्रसंगदेखील इथे अंकित केले गेले आहेत. कुंभकर्णाला युद्धासाठी झोपेतून उठवतानाचे शिल्पही वैशिष्ट्यपूर्ण असेच आहे.

 

अशा प्रकारे आपण इंडोनेशियामधील रामायणाच्या परंपरेची तोंडओळख करून घेतली आहे. यावरून आपल्या लक्षात येते की, भारतामधून केवळ रामकथा इंडोनेशियामध्ये पोहोचलीच असे नाही, तर त्याठिकाणी या कथेचे विविध पैलूही दृग्गोचर होत गेले. काव्य, नाट्य आणि शिल्प अशा कलेच्या विविध स्वरूपांमध्ये, इंडोनेशियातील नागरिकांनी रामायणाचे जतन केले. हा सांस्कृतिक वारसा ते आजही जपत आहेत आणि तसाच तो भविष्यातही जपण्याची त्यांची इच्छाही दिसून येते.