नानासाहेब पेशवे दुसरे : भारताच्या1857 सालच्या पहिल्या स्वातंत्र्ययुद्धाचे शिल्पकार : भाग 2

नानासाहेबांसमोरील आव्हाने

नानासाहेबांसमोर अनेक गंभीर आव्हाने होती. इंग्रजांनी नानासाहेबांचे पेशवेपद आणि मालमत्ता नाकारली होती. त्यामुळे त्यांच्याकडे सत्ता आणि आर्थिक पाठबळच मर्यादित होते. स्वतःची राजकीय सत्ता पुन्हा स्थापित करणे आणि लढ्यासाठी आर्थिक व्यवस्था करणे, हे एक मोठे आव्हान त्यांच्यासमोर होते.

1857 सालच्या उठावापूर्वी क्रांतिकारकांची कोणतीही मजबूत आणि केंद्रीय संघटना नव्हती. नानासाहेबांना विविध नेते, सैनिक आणि सामान्य नागरिक यांना एकत्र आणून, त्यांच्यात समन्वय साधण्याची गरज होती. अनेक स्थानिक राजे आणि जमीनदार, त्यावेळी इंग्रजांनाच मदत करीत होते. त्यामुळे क्रांतिकारकांमध्येही, फितुरी आणि विश्वासघाताची भीती होती.

विभाजित भारतविरुद्ध शक्तिशाली ब्रिटिश साम्राज्य

इंग्रजांकडे आधुनिक शस्त्रे, प्रशिक्षित सैन्य आणि चांगली लॉजिस्टिक व्यवस्था होती. त्यांच्याकडे कार्यक्षम संपर्क व्यवस्था आणि उत्कृष्ट गुप्तचर यंत्रणाही होती. याउलट, भारतीय राज्यकर्ते जात, पंथ, भाषा, राज्य आणि धर्मात विभागलेले होते. त्यांची शस्त्रे जुनी झाली होती आणि अनेक भारतीय, ब्रिटिशांना खूश करून वैयक्तिक लाभ मिळवण्याच्या प्रयत्नात होते. ब्रिटिशांविरुद्ध लढण्यासाठी, क्रांतिकारकांना प्रभावी रणनीती आणि शौर्याची आवश्यकता होती. प्रभावी प्रतिकार करण्यासाठी भारताला एका अशा नेत्याची आवश्यकता होती, जो आपल्या सर्व लोकांना एकत्र करू शकेल. याकाळात स्वातंत्रयुद्धात उदयास आलेली सर्वांत प्रमुख व्यक्ती म्हणजे नानासाहेब पेशवे होय. अर्थातच मराठा साम्राज्याचे प्रतिनिधी आणि ब्रिटिश राज्य बळकट होण्यापूर्वीची शेवटची भारतीय सत्ता.

उठाव कसा आयोजित केला?

नानासाहेब यांनी गुप्त बैठका आयोजित करून स्थानिक नेते, सैनिक आणि प्रभावशाली व्यक्तींशी संपर्क साधला. इंग्रजांविरुद्ध असंतोष असलेल्या लोकांना, एकत्र आणण्याचा प्रयत्न त्यांनी केला. ‘दिल्ली चलो’ आणि ‘फिरंगी राज उलथून टाका’ यांसारख्या घोषणांनी, लोकांमध्ये उत्साह निर्माण केला. नानासाहेबांनी सैनिकांशी संवाद साधून त्यांचे मनोबल वाढवले, त्यांना इंग्रजांविरुद्ध लढण्यासाठी प्रेरित केले. तात्या टोपे यांच्यासोबत, नानासाहेब पेशवे यांनी संपूर्ण भारतभर प्रवास केला आणि स्वातंत्र्ययुद्धाचा संदेश पसरवला. त्यांनी भारतीय राज्यकर्ते आणि सैनिकांना एकत्र येण्याचे आवाहन केले. एकत्रितपणे ते ब्रिटिशांना पराभूत करू शकतात, यावर भर दिला.

बंडाला प्रोत्साहन देणारी माहिती प्रसारित करण्यात आली. प्रमुख ब्रिटिश अधिकार्‍यांना मारणार्‍या सैनिकांना, बक्षिसे देण्याचे आश्वासन देण्यात आले. समर्थनासाठी हजारो पत्रे पाठवण्यात आली. ब्रिटिशांना बेफिकीरपणे पकडण्यासाठी, दि. 31 मे 1857 रोजी ‘देशव्यापी उठाव’ करण्याचे नियोजन करण्यात आले.

 

1857 सालच्या स्वातंत्र्ययुद्धातील उठावातील नेतृत्व : लष्करी मूल्यांकन

नानासाहेब लखनऊ, वाराणसी, अलाहाबाद, बक्सर, जनकपूर, गया, पारसनाथ, जगन्नाथपुरी, पंचवटी, रामेश्वर, द्वारका, नाशिक, अबू, उज्जैन, मथुरा, बद्रीनाथ आणि कामरूप येथे गेले. संपूर्ण भारतात उठावांना प्रेरणा देणार्‍या भेटी, त्यांनी भारतभर दौरा करून दिल्या. त्यांनी दक्षिण भारतात शेकडो पत्रे पाठवली व वेगवेगळ्या राजांना आणि त्यांच्या सैनिकांना लढण्यासाठी प्रेरित केले. सर्वत्र पोस्टर चिकटवले गेले होते, ज्यात ब्रिटिश अधिकार्‍यांना मारल्याबद्दल इनाम जाहीर करण्यात आले होते.

सैन्याची जमवाजमव, प्रतिकाराचे प्रतीक

नानासाहेब मोठ्या संख्येने बंडखोर सैनिक एकत्र करू शकले. त्यांनी महत्त्वाच्यावेळी नेतृत्व प्रदान केले. सत्तेची पोकळी भरून काढली आणि बंडखोर सैनिकांना दिशा दिली. ते ब्रिटिश वसाहतवादी राजवटीविरुद्धच्या प्रतिकाराचे, एक शक्तिशाली प्रतीक ठरले. त्यांनी स्वतःला पेशवे घोषित केले. ते अनेकांसाठी ब्रिटिश राजवटीला नकार देण्याचे आणि ब्रिटिशपूर्व राजवटीत परत येण्याचे आवाहन करणारे, एक शक्तिशाली प्रतीक होते. त्यांच्या सहभागामुळे स्वातंत्र्ययुद्धाला गती मिळाली आणि इतर अनेकांना, या लढाईत सामील होण्यास प्रेरणाही मिळाली.

 

 

धोरणात्मक युती आणि समन्वय

तात्या टोपे आणि राणी लक्ष्मीबाई यांसारख्या इतर महत्त्वाच्या नेत्यांशी युती करून, त्यांनी घेतलेले लष्करी निर्णय त्यांच्या रणनीतिक कौशल्याचे दर्शन घडवते. त्यांनी तात्या टोपेंसारख्या इतर नेत्यांसोबत काम करून, उठावामध्ये समन्वय साधण्यात मोलाची भूमिका बजावली. ग्वाल्हेर ताब्यात घेतल्यानंतर, तात्या टोपे यांच्या मदतीने त्यांना पेशवे घोषित करण्यात आले.

ब्रिटिश सैन्याची तांत्रिक ताकद आणि संघटनात्मक श्रेष्ठता जास्त असूनही, नानासाहेब पेशवे आणि त्यांचे अनुयायी मोठ्या धैर्याने आणि दृढनिश्चयाने लढले. त्यांनी ब्रिटिश राजवटीला आव्हान देण्यासाठी, गनिमी कावा आणि पारंपरिक लष्करी रणनीतींचा प्रभावीपणे वापर केला. त्यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय सैन्याने, कानपूरही ताब्यात घेतले. याकडे उठावाच्या सुरुवातीच्या काळातील एक मोठा विजय म्हणून देखील पाहिले जाते.

कानपूरमधील नेतृत्व

नानासाहेबांनी कानपूरमधील स्वातंत्र्ययुद्धाची कमान स्वीकारली. कानपूर हे ब्रिटिश सैन्यासाठी एक महत्त्वाच शहर होते. त्यांनी कानपूरमधील ब्रिटिश राजवटीविरुद्धच्या व्यापक असंतोषाचा फायदा घेतला. त्यांनी कानपूरला वेढा घातला, ज्यामुळे ब्रिटिश सैन्याला आत्मसमर्पण करावे लागले.

प्रमुख युद्धस्थळे

कानपूर हे शहर नानासाहेब पेशव्यांच्या कारवायांचे मध्यवर्ती ठिकाण होते. यामध्ये ब्रिटिशतळाचा वेढा आणि त्यानंतरच्या घटनांचा समावेश होता. नंतर नानासाहेब आणि त्यांच्या सैन्याची ग्वाल्हेर भागात हालचाल सुरू झाली.

 

झाशीच्या किल्ल्यापाशी झाशीची राणी लक्ष्मीबाई आणि ब्रिटिश सैन्यामध्ये मोठी लढाई झाली. त्या लढाईमध्ये ब्रिटिशांना खूप नुकसान सहन करावे लागले. त्यात अनेक ब्रिटिश सैनिक मारले गेले. झाशीच्या राणी किल्ल्यातून बाहेर आल्या आणि नंतर त्यांनी सेनापती तात्या टोपे यांच्याबरोबर, ग्वाल्हेरच्या लढाईमध्ये भाग घेतला. अखेर त्यांचा ‘कोटा की सराई’ या लढाईमध्ये मृत्यू झाला. झाशीच्या राणीचे शौर्य, हे येणार्‍या पिढीकरिता एक अतिशय प्रेरणा देणारे चरित्र आहे.

तात्या टोपेसुद्धा एक अत्यंत शूर असे सेनापती होते. त्यांनी ब्रिटिशांबरोबर अनेक लढाया लढल्या. त्यात हजारो ब्रिटिश सैनिकांना मारण्यात त्यांना यश आले. शेवटी एका भारतीयाने ब्रिटिशांनी कबूल केलेल्या बक्षिसाकरता तात्या टोपे यांचा घात केला आणि त्यांना पकडून दिले. स्वकीयांनी घात करून आपल्याच नेत्यांना पकडून देणे, हे भारताचे शेकडो वर्षांपासून सुरू असलेले एक मोठे दुर्दैव आहे.

 

 

अकाली उठाव : महागडी चूक

दि. 8 एप्रिल 1857 रोजी मंगल पांडे यांना फाशी देण्यात आली, तेव्हा ही योजना विस्कळीत झाली. त्यांच्या हौतात्म्यामुळे, सैनिकांमध्ये स्वातंत्र्ययुद्धाची सुरुवात झाली. या अकाली उठावामुळे, धोरणात्मक फायद्यावर परिणाम झाला. कारण, पूर्ण प्रमाणात उठाव होण्यापूर्वीच ब्रिटिशांना प्रतिसाद देण्यात यश आले.

प्रतिकूल काळातही नेपाळच्या तराईच्या जंगलात संघर्ष सुरू

 

झाशीच्या राणीला युद्धात वीरमरण आले. तात्या टोपे यांना फाशी देण्यात आली. कुंवर सिंग आणि अझीमुल्ला खान यांचे निधन झाले.नानासाहेबांना पकडण्यासाठी इंग्रजांनी 50 हजारांचे बक्षीस जाहीर केले. अशा प्रतिकूल काळातही, नानासाहेबांनी नेपाळच्या तराईच्या जंगलात आपला संघर्ष सुरू ठेवला. नानासाहेबांचा अंत इतिहासातील एक रहस्य आहे.

इतिहासावर परिणाम

 

‘कानपूरचा वेढा’ हा 1857 सालच्या स्वातंत्र्ययुद्धातील, सर्वांत कठीण लढाईपैकी एक होता. कानपूरमध्ये घडलेल्या घटनांचा, ‘अँग्लो-इंडियन’ संबंधांवर परिणाम झाला. दोन्ही बाजूंच्या संघर्षाच्या क्रूरतेने, ब्रिटिश आणि भारतीय लोकसंख्येतील दरी आणखी वाढवली.

 

1857 सालच्या स्वातंत्र्ययुद्धातील नानासाहेबांची भूमिका, भारतीय इतिहासात एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला. यातून ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध व्यापक असंतोष दिसून आला आणि भारतीय स्वातंत्र्याच्या चळवळीला चालना मिळाली. या उठावात अंतिमत: अपयश मिळूनही, ब्रिटिशांना त्यांच्या धोरणांचा पुनर्विचार करण्यास भाग पाडले आणि भारताच्या प्रशासनात महत्त्वपूर्ण बदल घडवून आणले.

थोडक्यात, 1857 सालच्या स्वातंत्र्ययुद्धात नानासाहेबांचे योगदान महत्त्वपूर्ण होतेच. त्यांच्या कृतींमुळे, स्वातंत्र्य चळवळीसाठी महत्त्वाची असलेली ब्रिटिशविरोधी भावना वाढण्यास मदत झाली.

भारताच्या पहिल्या स्वातंत्र्ययुद्धाचे शिल्पकार