पाणपक्ष्यांचे तानसा; अभयारण्यात आल्यात ७५ हून अधिक स्थलांतरी पक्ष्यांच्या प्रजाती

तानसा म्हटले की पक्षीनिरीक्षकांची पाऊले ही संकटग्रस्त वनपिंगळा पक्ष्याला पाहण्यासाठी या अभयारण्याकडे वळतात. जंगलात अधिवास करणार्‍या पक्ष्यांच्या समृद्ध विविधतेसाठी या अभयारण्याला ओळखले जाते. सह्याद्रीत केवळ याच अभायरण्यात दिसणारा वनपिंगळा या ठिकाणाचे वैशिष्ट्य आहेच. सोबतच मलबारी कर्णा पक्ष्याचा वावरदेखील या जंगलाचे वेगळेपण दर्शवतो. मात्र, या जंगलाला तितकीच समृद्ध पाणथळ जैवविविधता लाभली आहे, ती तानसा धरणामुळे. विस्तीर्ण पसरलेल्या तानसा जलाशयामुळे या अभयारण्यात अनेक जातींचे पाणपक्षीही सापडतात. काही देशी, तर काही परदेशी. हिवाळ्यात स्थलांतरी पक्ष्यांचे थव्यांचे थवे तानसा जलाशयात उतरतात. जगामध्ये ’वेटलॅण्ड्स इंटरनॅशनल’ या आंतरराष्ट्रीय संस्थेच्या माध्यमातून विविध भागांमध्ये पाणथळींवर अवलंबून असणार्‍या पक्ष्यांची गणना केली जाते. त्या अनुषंगाने त्या भागातील पाणथळ जागा सुरक्षित करण्यामध्ये साहाय्य मिळते. कारण, पाणथळ जागा स्थलांतरी पक्ष्यांच्या दरवर्षीच्या स्थलांतरामध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतात. या पार्श्वभूमीवर पाणथळींवर येणार्‍या पक्ष्यांची गणना रविवार, दि. 19 जानेवारी रोजी तानसा वन्यजीव अभयारण्यात प्रथमच पार पडली.

 

 

तानसा अभयारण्यात तानसा जलाशय, मोडक सागर जलाशय तसेच काही पाझर तलाव आणि नद्यांची पात्रे आहेत. हिवाळ्यामध्ये प्रामुख्याने थंड प्रदेशातील विविध प्रकारचे पाणपक्षी या भागात आवर्जून दरवर्षी भेट देत असतात. यामध्ये नकट्या बदक, थापट्या बदक, भुवई बदक इत्यादी प्रकारच्या बदकांच्या प्रजाती आणि सामान्य तुतारी, हिरवी तुतारी, सामान्य हिरवा टिलवा अशा काही किनारी पाणपक्ष्यांचादेखील समावेश असतो. रविवारी वनविभाग आणि ’आऊल कॉन्झर्वेशन फाऊंडेशन’च्या माध्यमातून अभयारण्यातील पाणवठ्यांवर पाणपक्ष्यांची गणना पार पडली. सकाळी 6 ते 8 वाजेपर्यंत ही गणना झाली. यामध्ये प्रामुख्याने वनकर्मचारी आणि मुंबई, ठाणे व पुण्यातील पक्षीनिरीक्षक सहभागी झाली होते. या माध्यमातून 75 प्रजातींच्या पाणथळ पक्ष्यांची नोंद करण्यात आली. यामध्ये हळदीकुंकू बदक, थापट्या बदक, मलिन बदक, तरंग बदक, तलवार बदक, चक्रांग बदक अशा काही बदकांच्या प्रजातींबरोबरीनेच छोटा कंठेरी चिखल्या, उघड्या चोचीचा करकोचा, रंगीत करकोचा, नदी सुरय अशा काही पक्ष्यांच्यादेखील नोंदी करण्यात आल्या. पाणपक्ष्यांची गणना उपवनसंरक्षक अक्षय गजभिये, साहाय्यक वनसंरक्षक दत्तात्रेय मिसाळ यांच्या मार्गदर्शनाअंतर्गत वन परिक्षेत्र अधिकारी (खर्डी) एकनाथ रोंगटे, तानसाचे रमेश रसाळ, वैतरणाचे प्रकाश चौधरी आणि पंकज पवार यांच्या सहकार्याने ’आऊल कॉन्झर्वेशन फाऊंडेशन’चे पक्षी अभ्यासक रोहिदास डगळे यांनी केली.

 

तानसा वन्यजीव अभयारण्याची निर्मिती 1970 साली करण्यात आली. हे अभयारण्य ठाणे आणि पालघर जिल्ह्यात 320 चौ. किमीमध्ये पसरलेले आहे. अभयारण्याच्या दक्षिण टोकाला पालघर जिल्ह्यातील सूर्यमाळ ही टेकडी आणि ईशान्येला ठाणे जिल्ह्यातील माहुलीचा किल्ला आहे. तानसाचे जंगल हे ठाणे, पालघर आणि नाशिकच्या वनक्षेत्राशी संलग्न आहे आणि कळसूबाई हरिश्चंद्रगड वन्यजीव अभयारण्य आणि ठाणे वनविभागाशीदेखील जोडलेले आहे. येथून ते भीमाशंकर वन्यजीव अभयारण्य, तुंगारेश्वर वन्यजीव अभयारण्य आणि संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान, वाडा आणि जव्हार वनविभागांना जोडले जाते. तानसा हे वैतरणा, तानसा आणि गारगाई नद्यांचे एक महत्त्वाचे पाणलोट क्षेत्रदेखील आहे. वैतरणा नदीची उपनदी गारगाई, अभयारण्याच्या उत्तरेकडील भागातून वाहते आणि सुमारे दहा किमी अंतरावर पिंजाळ नदीला मिळते. 1986 मध्ये स्थानिक वनवासी आणि वन विभागाच्या कर्मचार्‍यांनी सूर्यमाळजवळ दोन वाघांची दोन केली होती. तानसाचे पर्यावरणीय महत्त्व ओळखून 625 चौ. किमीचा ’इको सेन्सिटिव्ह झोन’ (एडन) तयार करण्यात आला आहे. अभयारण्याभोवती, शहापूर, भिवंडी, मोखाडा आणि वाडा तालुक्यातील 145 गावांचा समावेश आहे. सागाच्या झाडांसाठी हे जंगल प्रसिद्ध आहे.