स्वातंत्र्य दिनाचे आव्हान आणि आवाहन!

आज दि. 15 ऑगस्ट. आज आपला भारत देश 77वा स्वातंत्र्य दिन साजरा करत असून, सर्वत्र उत्साहाचे वातावरण आहे. गेल्या काही वर्षांत सर्वसामान्य भारतीयांनाही तिरंगा फडकवण्याची परवानगी आणि त्याबाबतची आचारसंहिता थोडी सैल केल्यावर तर हा उत्साहाचा वारू सर्वत्र चौफेर दौडताना दिसतोे आणि ही बाब निश्चितच स्वागतार्ह आहे. पण, क्षणभर या टप्प्यावर आपण या स्वातंत्र्याचा अर्थ समजून घेण्याची आवश्यकताही निर्माण झाली आहे. अशी परिस्थिती दुर्दैवाने निर्माण झाली आहे, असे म्हणायला हरकत नाही. ही परिस्थिती भारतीय समाज, राष्ट्र जीवनात तर आहेच, पण त्याचबरोबर या मूल्यांचे तथाकथित स्वयंघोषित ठेकेदार समजणार्‍या पाश्चिमात्त्य देशांत तर अधिक तीव्र झाली आहे, असे म्हणावे लागेल.

आज इंग्लंडसहित सर्व युरोपीय देशांत स्वातंत्र्याला स्वैराचाराचे स्वरूप येऊ घातले आहे. ‘स्वातंत्र्य’ या मूल्याची प्रेरणा फ्रेंच राज्यक्रांतीमधून निर्माण झाली, असे टेंभा मिरवणारे फ्रान्स आज ज्वालामुखीच्या तोंडावर आहे. इटली, जर्मनी यांनाही वेगवेगळी सामाजिक आव्हाने पेलण्यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्ठा करावी लागत आहे. मनुष्याला त्याच्या विकसित क्रमात समूहाने राहण्याची आवश्यकता निर्माण झाली. त्यातून समाज निर्माण झाला. त्याचे नीतीनियम तयार झाले. हे नीतीनियमांचे नियमन करण्यासाठी व्यवस्था तयार झाल्या. त्यासाठी राज्यव्यवस्था आणि राज्ये झाली. परंपरा, संस्कृती आणि राज्यव्यवस्था यांचे मिळून राष्ट्र बनले. रूढ भाषेत देश बनले. या सगळ्या नीतीनियमांना अनुसरून जीवन पद्धत विकसित झाली. त्यात व्यक्तीला त्याचे असित्व टिकवण्यासाठी स्वातंत्र्य होतेच. परंतु, त्याचबरोबर सहजीवन आणि सहअस्तित्वासाठी कर्तव्याचा बोध पण होता.

विशेषतः भारतीय संस्कृतीत ‘अर्थ’ आणि ‘काम’ या दोन मानवी सुलभ वृत्तीला ‘धर्म’ आणि ‘मोक्ष’ या दोन गोष्टींच्या मर्यादा घातल्या होत्या. (म्हणून स्वातंत्र्यवीर वर्णन करतात ‘मोक्षमुक्तीही तुझीच रूपे’) जे काही तत्त्वज्ञान आणि मूल्ये विकसित झाली, त्यामागे हे तत्व होते. परिणामस्वरूप येथील समाजजीवनात स्वातंत्र्याची मूल्ये जी विकसित झाली, त्याला या तत्त्वज्ञानाची जोड होती. भारतीय विचारात व्यक्तिगत स्वातंत्र्याला सामाजिक नियमांचे बंधन होते. एकाचे स्वातंत्र्य कधीच दुसर्‍याच्या हिताला बाधक नव्हते. हे जसे व्यक्तींना लागू होते, तसे समूहांना पण लागू होते. त्यामुळेच आमच्या तत्त्वज्ञानाने कधी कुणाचे स्वातंत्र्य हिरावून घेण्याचा ‘राष्ट्र’ म्हणून विचार केला नाही. आम्ही मानवी कल्याणाचा हेतू ठेवून जगभर भ्रमण केले, पण कुणाचे अधिकार, राजसत्ता हिरावून घेतल्या नाही. कुणाच्या श्रद्धा स्थान तोडले नाही आणि कुठले धर्मग्रंथ जाळले नाहीत.

पण, मानवी इतिहासात एक काळ असा आला की, एकच धर्मग्रंथ, एकच देव याचा प्रचार आणि प्रसार करण्यासाठी काही टोळ्या अरब देशातून निघाल्या. एका हातात तलवार आणि दुसर्‍या हातात धर्मग्रंथ घेऊन निघालेल्या या टोळ्यांनी जगभरात असणार्‍या संस्कृती उद्ध्वस्त केल्या आणि तेथे आपली धार्मिक आणि राजकीय सत्ता प्रस्थापित केली. भारतातही मोहम्मद बीन कासिमपासून खैबरखिंडीतून टोळ्या येत राहिल्या आणि त्यांनी भारताच्या बर्‍यापैकी भूभागावर सत्ता स्थापित करताना धार्मिक, राजकीय स्वातंत्र्याची गळचेपी केली.

तलवार घेऊन निघणारी मंडळी होती, तशी व्यापाराची साधने आणि धर्मग्रंथ घेऊन निघालेली चर्चप्रणीत मिशनरी मंडळी पण होती. या बाबतीत केनियाच्या राष्ट्रप्रमुख ज्योमो केन्याटा यांचे उद्गार प्रसिद्ध आहेत. “जेव्हा ख्रिश्चन मिशनरी मंडळी आमच्या भूमीवर आली, तेव्हा त्यांच्या हातात बायबल होते. आमच्या हातात जमीन होती. त्यांनी आम्हाला प्रार्थना करण्यासाठी डोळे मिटायला सांगितले. आम्ही डोळे मिटले. डोळे उघडले तेव्हा आमच्या हातात बायबल होते आणि त्यांच्या हातात आमची जमीन होती.” धर्माच्या आधारावर लोकांनी कसे दुसर्‍यांचे स्वातंत्र्य हिरावून घेतले, याचे हे बोलके उदाहरण आहे.

धार्मिक स्वातंत्र्य, राजकीय स्वातंत्र्य गमवण्याचे परिणाम दृश्य होते. पण, पुढे इंग्रजांनी त्यांच्या राज्यकाळात आमच्या मनाचाच ताबा घेतला आणि आम्ही पूर्णपणे पारतंत्र्यात गेलो. इतके पारतंत्र्यात गेलो की स्वातंत्र्यासाठी चळवळ उभी करताना, आम्ही फक्त इंग्रजी पारतंत्र्याच्या काळाचाच विचार करत राहिलो. त्यातही इंग्रजांच्या विरुद्ध झालेल्या सशस्त्र चळवळींना ‘बंड’, ‘कट’ असे संबोधून त्याचे मूल्य कमी करत राहिलो.

मानसिक स्वातंत्र्य गमावल्याचा थेट परिणाम म्हणजे, आत्मविस्मृतीचा होता. या आत्मविस्मृतीने आमची ’स्व’ची भावनाच आम्ही गमावली. ‘स्वातंत्र्य’ म्हणजे ’स्व तंत्र.’ पण, इंग्रजांनी दीर्घकाळ केलेल्या संमोहन प्रक्रियेचा परिणाम म्हणजे स्वातंत्र्य म्हणजे बर्‍याच अंशी मात्र सत्तांतर ठरले. याचा परिणाम 1947 सालानंतरच्या सर्व ध्येयधोरणांवर झाला. स्वभाषा आम्ही विसरलो आणि इंग्रजी भाषेचे अंधानुकरण करू लागलो. शेती हा पारंपरिक उद्योग-व्यवसाय असताना त्याकडे पूर्णपणे आम्ही पाठ फिरवली. वैद्यकीय क्षेत्रातील आयुर्वेद आम्ही बाजूला टाकले. योग आणि सूर्यनमस्कार विसरून भारतीय क्रीडा प्रकार दुर्लक्षित केले.

हा जसा देशपातळीवर स्वातंत्र्य आणि स्वतंत्रता यांचा वैचारिक गोंधळ होता, त्याच वेळेस जागतिक पातळीवर घडणार्‍या घडामोडी यादेखील नव्या स्वरूपात वसाहतवादी दृष्टिकोन विकसित करत होत्या. दोन्ही महायुद्धे आणि जपानचा विध्वंस हा र्र्’ीीीींर्ळींरश्र ेष ींहश षळीींंशीीं’ किंवा ‘बळी तो कान पिळी’ या तत्त्वज्ञानाने झाला होता. जर्मनी आणि इंग्लंड या दोन देशांच्यानंतर आता अमेरिका आणि रशिया या दोन महासत्ता उदयास आल्या आणि मग सगळ्या विकसनशील राष्ट्रांची या दोन गटांत विभागणी झाली. भारतही स्वाभाविक रशिया गटात सामील झाला.

आता दुसर्‍या देशांवर राज्य करण्याची पद्धत बदलली आणि मग एका बाजूने सत्ताधारीच आपल्या बाजूने वळवायचे आणि दुसर्‍या बाजूला समाजाला मानसिकदृष्ट्या संभ्रमित करायचे, हे या पद्धतीचे मूलभूत पैलू होते. यातून बघता बघता अनेक देश आपले स्वातंत्र्य गमावून बसले. सत्तेवर जरी आपली माणसे आहेत, असे आम जनतेला वाटत होते तरी त्या सत्ताधार्‍यांवर निर्णय घेताना प्रभाव या दोन्हींपैकी शक्तींचा असायचा. अमेरिकेच्या बाजूने स्वाभाविकपणे वैश्विक व्यापारी तत्त्व उभे होते, तर रशियाच्या बाजूने उभे होते कम्युनिस्ट तत्त्वज्ञान!

या संघर्षातून इराण-इराक संघर्ष उभा राहिला. इस्रायल आणि पॅलेस्टाईन संघर्ष पेटला. अफगाणिस्तानमध्ये तालिबान वृत्ती उदयाला आल्या. लादेनसारखा अतिरेकी म्होरक्या पुढे आला. या दोन्ही शक्तींनी ‘इस्लामिक स्टेट’ संकल्पनेला वेळोवेळी खतपाणी घातले. तेलाचा व्यापार कळीचा मुद्दा बनला आणि त्यावरच्या नियंत्रणासाठी जगभर हिंसाचार थैमान घालू लागला. रशियाच्या विघटनानंतर कम्युनिस्ट जगाचे नेतृत्व चीनकडे आले, पण त्यांनाही वैश्विकरणाच्या रेट्यापुढे आपले तत्त्वज्ञान गुंडाळून ठेवत माओ तत्त्वज्ञान एका नव्या साम्राज्यवादी सत्तेच्या रुपात विविध देशांचे स्वातंत्र्य गिळायला उभे राहिलेले जगाने बघितले.

एका अर्थाने ‘स्वातंत्र्य’ या उदात्त आणि उन्नत संकल्पनेचे ‘राष्ट्र’ म्हणून सर्वत्र जगात धिंडवडे उडत असताना, काही तत्त्वज्ञान व्यक्तिगत स्वातंत्र्याला स्वैराचारी वृत्तीकडे नेण्यासाठी खुबीने विविध देशांत आपला अजेंडा राबवण्याचा प्रयत्न करत होते. माणसाची ‘भौतिक प्राणी’ म्हणून व्याख्या करून त्याला अमर्याद उपभोग घेण्यास उद्युक्त करण्याचा उद्देश ठेवून वैश्विक बाजारशक्ती सक्रिय झाल्या आहेत. डिजिटल मार्केट हे आजचे सर्वात ‘व्हायब्रंट मार्केट’ वापरून या शक्ती आपल्या व्यापारासाठी ‘स्वातंत्र्य’ या मूल्याचा वापर करून मनुष्याला स्वैराचारात ढकलून देत आहेत.

विशेष म्हणजे, या भांडवलदारी वृत्तीला पूरक ठरते आहे. सांस्कृतिक मार्क्सवादी विचारातून जन्माला आलेल्या तितक्याच घातकी कल्पना. ज्याच्या अलीकडील काळात वाचकांनी खूप नाव ऐकले आहे ते म्हणजे ‘वोकिझम!’ त्यापूर्वी पण ‘फेमिनिझम’ विचाराने पाश्चात्त्य देशांत धुमाकूळ घातला होताच. त्यावेळी स्त्रीवाद सुरू झाला तो ‘बायबलमधील स्त्री हे पापाचे प्रतीक आहे’ या कल्पनेने निर्माण झालेल्या पुरुषी अहंकारी वृत्तीविरुद्ध! पण, त्याने सगळीकडे वेगवेगळ्या पद्धतीचे स्वरूप घेतले.