एक रहस्य उलगडले?

जगभरातील शास्त्रज्ञांना अनेक वर्षांपासून ‘व्हेल स्ट्रँडिंग’च्या घटनांनी गोंधळात टाकले आहे. दरवर्षी, जगभरातील समुद्रकिनार्‍यांवर व्हेल अडकून पडलेले आढळतात. टास्मानियामधील अलीकडील शोध या रहस्यावर प्रकाश टाकू शकतो. या शोधात ‘पॅरासाईट वर्म्स’ अर्थात काही परजीवी किडे या ‘स्ट्रँडिंग’ला कारणीभूत असू शकतात, असे संकेत आहेत. 1973 मध्ये, एक पायलट व्हेल मासा टास्मानियाच्या समुद्रकिनार्‍यावर अडकला होता. जेव्हा संशोधकांनी त्या व्हेलचे परीक्षण केले, तेव्हा त्यांना काहीतरी असामान्य आढळले.

व्हेलच्या नाकपुडीमध्ये हजारो लहान परजीवी किड्यांचा प्रादुर्भाव झाला होता. हे किडे गोळा करून लॉन्सेस्टनच्या क्वीन व्हिक्टोरिया म्युझियम आणि आर्ट गॅलरीमध्ये एका कुपीमध्ये संग्रहित केले गेले, जिथे ते अनेक दशके अस्पर्शित राहिले. अलीकडेच, ‘चार्ल्स स्टर्ट युनिव्हर्सिटी’ आणि ‘झेक अकॅडमी ऑफ सायन्सेस’च्या ऑस्ट्रेलियन संशोधकांनी ही कुपी पुन्हा शोधून काढली. सामग्रीचे परीक्षण केल्यावर, त्यांनी हे किडे दुर्मीळ ‘पॅरासाईट नेमाटोड’ म्हणून ओळखले. या शोधामुळे हे किडे ‘व्हेल स्ट्रँडिंग’मध्ये भूमिका बजावू शकतात का, असा प्रश्न त्यांना पडला. हे शक्य आहे की, या किड्यांमुळे व्हेलच्या दिशादर्शक क्षमतेवर परिणाम होऊन व्हेल चुकून किनार्‍यावर आले.

‘व्हेल स्ट्रँडिंग’ ही एक जागतिक घटना आहे. अशा दरवर्षी अंदाजे दोन हजार घटना घडतात. व्हेल माशाचे आजारपण, दुखापत, म्हातारपण, तीव्र हवामान किंवा पाण्याखालील आवाजामुळे होणारी दिशाभूल यांसारखी कारणे यामागे असल्याचा अंदाज वर्तविण्यात आला आहे. तथापि, कोणतेही एक स्पष्टीकरण सर्वत्र स्वीकारले गेले नाही. अलीकडील शोधांमुळे या घटनांमधील परजीवी किड्यांच्या भूमिकेबद्दल स्वारस्य पुन्हा निर्माण झाले आहे. संशोधकांचा असा विश्वास आहे की, पायलट व्हेलच्या नाकपुडीमध्ये सापडलेल्या ‘नेमाटोड्स’मुळे हे मासे विचलित होत असावे. तरी याबाबत सर्व तज्ज्ञ सहमत नाहीत. काहींचा असा विश्वास आहे की, किड्यांची उपस्थिती ‘स्ट्रँडिंग’चे थेट कारण नसून सुप्त आजाराचे लक्षण आहे. ‘भिन्न मते असूनही, या प्रकरणात आणखी संशोधन आवश्यक आहे. या शोधाने परजीवी किडे नाकपडीमध्ये अडकलेल्या व्हेलचे कसून परीक्षण करण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. संशोधकांना आशा आहे की, अशा व्हेल माशांचा अभ्यास करून, ते ‘व्हेल स्ट्रँडिंग’मध्ये किडे खरोखरच एक महत्त्वपूर्ण घटक आहेत की नाही, हे निर्धारित करण्यासाठी ते पुरेसे पुरावे गोळा करू शकतात.

आता हे लक्षात घेतले पाहिजे की, हे किडे ज्या प्राण्याच्या शरीरात प्रवेश करतात, त्या प्राण्याच्या वर्तनावर प्रभाव टाकू शकतात. ही कल्पना नवीन नाही. इतर प्रजातींमध्ये, असे किडे असामान्य वर्तनास कारणीभूत ठरतात, कधीकधी त्यामुळे त्या प्राण्याचा मृत्यूही संभवतो. जर व्हेल माशांच्या बाबतीतही असेच घडत असेल, तर हे महाकाय प्राणी कधीकधी समुद्री किनार्‍यांवर वाहून का येतात, हे समजून घेण्यासाठी हा शोध महत्त्वाचा आहे. त्यासाठी संशोधक अधिक अभ्यासाच्या गरजेवर भर देतात. विशेषत: जे अडकलेल्या व्हेलच्या नाकपुडीवर लक्ष केंद्रित करतात. म्हणूनच या नाकपुडीचे अधिक बारकाईने परीक्षण करणे आवश्यक आहे. असे न केल्याने आपण काहीतरी महत्त्वाचे गमावत आहोत, असे एका संशोधकाने स्थानिक वृत्तपत्राशी बोलताना सांगितले. टास्मानियामधील कुपीच्या शोधाने तपासाचे नवीन मार्ग उघडले आहेत, परंतु यामुळे उत्तरे देण्यापेक्षा अधिक प्रश्न निर्माण झाले आहेत. सध्या तरी व्हेल मासे समुद्रकिनार्‍यावर का वाहून येतात, यामागचे गूढ उकललेले नाही. तथापि, सतत संशोधन आणि किड्यांच्या भूमिकेबद्दल अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेणे गरजेचे आहे.

आजारपण असो, परजीवी किडे असोत किंवा पर्यावरणीय बदल असोत, या प्राण्यांच्या संरक्षणासाठी हे प्रभाव समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. त्यासाठी एक सर्वसमावेशक दृष्टिकोन सुनिश्चित करुन पाऊले उचलणे गरजेचे आहे. अशा अभ्यासांमध्ये केवळ ‘व्हेल स्ट्रँडिंग’चे कोडे सोडवण्याची क्षमता नाही, तर सागरी परिसंस्थेतील इतर अस्पष्ट घटनांवरदेखील प्रकाश टाकू शकतो. या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी जागतिक सहकार्य, वाढीव निधी आणि सागरी आरोग्य जतन करण्याची वचनबद्धता आवश्यक आहे. अशा एकत्रित प्रयत्नांद्वारेच आपण भविष्यातील धोक्यांपासून समुद्राच्या या सागरी सस्तन प्राण्यांचे संरक्षण करू शकतो.