अहिल्या : एक ऊर्जास्रोत

“चंबळ पार करून ग्वाल्हेर येथे जावा. तेथे तुम्ही चार-पाच दिवस मुकाम करू शकता. तुम्ही मोठे सैन्य ठेवू शकता व त्यांचे शस्त्रांसाठी योग्य तजवीज करा..... कूच करताना, मार्गावर तुम्ही सुरक्षेसाठी चौक्या लावा.” अशा प्रकारच्या सैनिकी व्यवस्थापनाच्या सूचना मल्हारराव होळकर यांनी अहिल्याबाई यांना दिल्या असल्याचे आणि त्यायोगे अहिल्याबाईंमधील नेतृत्वगुणाचे दर्शन आपल्याला होते.

1754 मध्ये आग्रा अजमेरच्या सुभ्यावरून मराठ्यांचे सुरजमल जाटाशी मतभेद होऊन युद्ध सुरू झाले. कुंभेरी किल्ल्यातील लढाईत खंडेराव धारातीर्थी पडले. तत्कालीन परिस्थितीत महिलांनी पतीच्या निधनानंतर सती जाण्याची प्रथा होती. त्यावेळच्या प्रथेप्रमाणे अहिल्यादेवी सती जायला निघाल्या. परंतु, सासरे मल्हारराव यांनी त्यांना तसे करण्यापासून थांबवले. ज्या परकीय आक्रमणाच्या काळात हिंदू स्त्रियांची असुरक्षितता ऐरणीवर आली होती, ज्यातून पुढे सती प्रथेसारख्या काही प्रथा उदयाला आल्या, असे म्हटले जाते. अशा परिस्थितीत अहिल्यादेवींचे सती प्रथेपासून दूर राहाणे दिशादर्शक व अनुकरणीय होते. सती गेल्याने पुण्य व न गेल्याने पाप, असा समज समाजात रूढ होता. रामायण आणि महाभारत यांमध्ये अनेक युद्ध होऊनही कोणी सती गेल्याचा उल्लेख नाही. असे अनेक दाखले देऊन सतीप्रथेला शास्त्राचा आधार नाही, हे प्रजेला पटवून दिले. कालांतराने 1829 साली राजाराम मोहन रॉय यांच्या प्रयत्नामुळे सतीची अनिष्ट चाल कायद्याने बंद करण्यात आली. यावरून अहिल्याबाई होळकर यांच्या दूरदृष्टीची प्रचिती आपणास येते.

 हे वृत्त तेजस्विनी अहिल्याबाईंना कळताच खचून न जाता त्यांनी रघुनाथरावांना खलिता पाठविला. त्या म्हणतात, “आपण माझे राज्य हिरावून घेण्याचे कपट रचून आलात, आमच्याकडील फितूरास गाठले. मला दुबळी समजलात की खुळी? दुःखात बुडालेेल्यास आधिक बुडवावे, हा तुमचा दुष्ट हेतू? आता आपली गाठ रणांगणात पडेल! माझ्याबरोबर युद्धात पारंगत असणार्‍या स्त्रियांची फौज असेल. मी हरले तर कीर्ती करून जाईन. पण, आपण हरलात, तर आपल्याला तोंड दाखवायला जागा उरणार नाही. म्हणून लढाईच्या भरीस न पडाल तर बरे. मी अबला आहे असे समजू नका. मी खांद्यावर भाले घेऊन समोर उभी राहिले, तर पेशव्यांना भारी पडेल. वेळ पडली, तर हत्तीच्या पायी साखळीशी बांधून तुमचे स्वागत न केले, तर होळकरांच्या सुनेचे नाव लावणार नाही.” मुत्सद्दी अहिल्या म्हणजे तळपती समशेर आणि लखलखती वीज होती. इतिहासतज्ज्ञ सर जॉन माल्कोम यांनी अहिल्यादेवींच्या मृत्यूपश्चात 40 वर्षांनी लिहून ठेवले आहे की, ‘प्रशासन व्यवस्थेबाबत अहिल्यादेवींचे मुख्य तत्त्व होते ते जमीनदार तसेच गावातील पाटील, देशमुख वगैरे अधिकारी वर्गाच्या हक्कांबाबत असणारी आदरयुक्त भावना आणि मध्यम मूल्यांकन. त्या प्रत्येकाची तक्रार शांतपणे ऐकत असत आणि दरबारातील प्रत्येक खटल्याचा न्यायबुद्धीने निवाडा होत आहे की नाही, याचा परामर्श घेत असत. निवाड्यासाठी अधिकार्‍यांकरिता त्या कायम वेळ देत असत. सर्व बिंदू जोडून न्याय देण्याच्या कर्तव्याची त्यांची जाणीव अत्यंत प्रबळ होती. त्यांचा मूळ स्वभाव सौम्य असला, तरी राज्यकारभारात त्यांनी मनरूपसिंगसारख्या कुविख्यात डाकूला फाशीची शिक्षा दिली होती.’

 

अहिल्यादेवींनी स्वतः लष्करी शिक्षण घेतले होते. होळकर संस्थानातील संरक्षण क्षेत्रातील लक्षणीय योगदान म्हणजे त्यांनी सैन्यात महिलांची विशेष तुकडी तैनात केली होती. अहिल्यादेवींनी पडदा प्रथा कधीच पाळली नाही. त्या रोज जनतेचा दरबार भरवीत असत व लोकांची गार्‍हाणी ऐकण्यास नेहमीच उपलब्ध असत. अहिल्यादेवींनी जनतेच्या-रयतेच्या काळजीपोटी अनेक गोष्टी केल्या. अहिल्याबाईंनी 250 वर्षांपूर्वीच हुंडाबंदी केल्याचे उल्लेख साप़डतात. एकदा दरबारात चार ब्राह्मण आले असता, त्यांनी मुलींच्या लग्नाला हुंड्यामुळे समस्या येत असल्याचे कथन केले. यावर बाईंनी कारभार्‍यांना सांगून, यापुढे कुठल्याही जातीजमातीत कन्येच्या पालनकर्त्याकडून पैसे घेतल्यास, तो गुन्हा समजण्यात येईल, असे स्पष्ट केले. जो द्रव्य घेईल त्याला दामदुप्पट, जो देईल त्याला जेवढ्यास तेवढे व मध्यस्थास जे मिळाले असतील, ते त्या प्रमाणात सरकार दरबारी जमा करावे लागतील, असा कायदा केला. याच्या प्रती काढून प्रांतोप्रांती पाठविल्या. अहिल्यादेवींनी 250 वर्षांपूर्वी कायदा करून न्यायाचा वेगळाच वस्तुपाठ शासनव्यवस्थेपुढे घालून दिला. 18व्या शतकात स्त्री अनेक प्रथा, रुढी, अंधश्रद्धा यात अडकली होती. आपल्या प्रजेला, विशेषतः महिलांना हितकारक ठरतील, असे निर्णय घेऊन एका अर्थाने त्यांचे पुनर्वसनच अहिल्यादेवींनी केले. तत्कालीन समाजजीवनात अपत्यहीन विधवांचे धन सरकार जप्त करत असे व ती स्त्री निर्धन अवस्थेत दुसर्‍याच्या आश्रयावर जगत असे.

अपराधी गुन्हा का करतो, हे लक्षात घेऊन मगच त्याचा योग्य तो सोक्षमोक्ष लावला पाहिजे व अपराध्याला योग्य न्याय दिला पाहिजे, या भूमिकेतून अहिल्याबाईंनी शांतपणे त्यांचे म्हणणे ऐकून घेतले. कमाईचे साधन नसल्याने हे लोक वाटसरूंकडून ‘भिलकवडी’ नावाचा कर वसूल करत. त्यांना उपजीविकेचे साधन म्हणून त्यांच्या वस्तीशेजारील जमीन देऊन शेतीसाठी प्रवृत्त करण्यात आले. त्याचप्रमाणे डोंगरमाळ, जंगली भागातील रस्ता व तेथून जाणार्‍या प्रवाशांच्या संरक्षणाची जबाबदारी त्याच्यावर सोपविण्यात आली. त्याचप्रमाणे, कोणास लुटले गेले तर ते लुटारूंकडून परत मिळवून मालकाच्या ताब्यात देण्याची अभूतपूर्व व्यवस्थाही लावली. त्यामुळे भिल्ल होळकरांच्या सैन्यात आले व त्यांनी सुरतेवर वचक बसविला. असे पुण्यसंचयाचे काम अहिल्यादेवी करीत होत्या. तशातच त्यांचा नातू 13व्या वर्षी मरण पावला. काही दिवसांतच जावई लढाईत कामी आला आणि मुलगीही सती गेली. आयुष्यभर कोसळलेल्या संकटांनी त्यांचा अंत पाहिला होता. अहिल्याबाईंची प्रकृती बिघडत गेली आणि अखेर दि. 13 ऑगस्ट 1795 रोजी त्यांनी शांतपणे मृत्यूला जवळ केले. कोणाही इतिहास अभ्यासकाने अहिल्याबाईंचे श्रेय आजवर नाकारलेले नाही. अहिल्यादेवी होळकर ही उदात्त व्यक्ती, सक्षम राज्यकर्ती आणि प्रबळ सम्राज्ञी होती. 18व्या शतकात एक महिला शासक म्हणून अहिल्याबाईंनी सामाजिक नियमांचे अडथळे तोडून महिला सक्षमीकरण आणि नेतृत्वाचा आदर्श ठेवला. तिची कथा प्रेरणा देत राहते, ती महत्त्वाकांक्षी नेत्यांसाठी एक दीपस्तंभ म्हणून काम करते आणि प्रबुद्ध नेतृत्वाच्या क्षमतेचा दाखला देते. अशा महान शासनकर्त्या पुण्यश्लोक महाराणीला मनाचा मुजरा!!!