करिअर व्यवस्थापनातील दोन घटक : विद्यार्थी व पालक

 

प्रत्येकाच्या जीवनाच्या पहिल्या टप्प्यात करिअरचे महत्त्व असते. हा टप्पा साधारणत: विद्यार्थ्यांचे शिक्षण संपण्याच्या सुमारास सुरू होतो. त्याचाच परिणाम पुढे या विद्यार्थ्यांच्या रोजगार व प्रगतीवर होत असतो, त्यामुळेच करिअर नियोजनामागचे व्यवस्थापन व त्याचे तंत्र आणि मंत्राचे महत्त्व आणि माहात्म्य मुळातूनच समजून घेणे फार महत्त्वाचे ठरते.यासंदर्भातील अन्य महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे, विद्यार्थ्यांना त्यांच्या शैक्षणिक पात्रतेचा पुढील आयुष्यात खर्‍या अर्थाने फायदा व्हायचा असेल, तर या शिक्षण आणि शैक्षणिक पात्रतेवर आधारित व विकसित स्वरूपातील रोजगाराची जोड मिळणे आवश्यक असते. शिक्षण आणि रोजगार यांचा असा सार्थ समन्वय म्हणूनच प्रत्येक विद्यार्थी-युवकांसाठी महत्त्वाचा टप्पा ठरतो.

 

अर्थात, वरील मुद्द्यांच्या पार्श्वभूमीवर करिअरचे नियोजन विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिगत स्तरावर करण्यासाठी विशेष प्रयत्न अत्यावश्यक ठरतात. यासाठी म्हणूनच करिअर नियोजन करावे लागते. अशा नियोजनाचे फायदे विद्यार्थ्यांना दीर्घकालीन स्वरूपात तर होतातच, शिवाय त्यामुळे विद्यार्थ्यांचे पालक-कुटुंबीयांसाठी समाधानकारक सिद्ध होतात. विद्यार्थी शालांत-पदवी परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यानंतर काय? एवढाच मुद्दा महत्त्वाचा न मानता विद्यार्थी - युवकांच्या भविष्याचा कानोसा घेत, त्यानुसार प्रयत्न म्हणूनच गरजेचे असतात.म्हणूनच करिअर नियोजनाच्या या व्यापक प्रक्रियेत विद्यार्थ्यांच्या बरोबरीनेच पालकांची भूमिका, अपेक्षा, जबाबदारी अत्यावश्यक ठरते. बर्‍याचदा असे अनुभवास येते की, शैक्षणिक पात्रता पूर्ण करणार्‍या विद्यार्थ्यांवरच त्यांच्या पुढील कारवाईची जडणघडण करण्याची जबाबदारी सोपविली जाते. विद्यार्थी युवकांचे शिक्षण व पात्रता पूर्ण करण्यासाठी सर्वतोपरी व सर्वप्रकारचे प्रयत्न करणार्‍या पालकांनी आपल्या पाल्याच्या प्रगतीसाठी प्रयत्न करण्याची व त्यांना गरजेनुरूप मार्गदर्शन करण्याची पालकांची भूमिका व प्रयत्न म्हणूनच निर्णायक ठरते.

 हे साधले तर नोकरी-रोजगारात अनेकविध व चांगले पर्याय उपलब्ध होतात. याच संदर्भात विद्यार्थ्यांच्या दृष्टीने महत्त्वाचा मुद्दा असतो तो नोकरी, रोजगाराची सुरुवात करताना आपल्याला पुढे नेमके काय आणि कसे करायचे आहे, याचा. पुरतेपणी विचार करून त्यानुसार प्रयत्नपूर्वक आखणी करताना त्यांनी इच्छा-आकांक्षा व महत्त्वाकांक्षा आपण आपल्या रोजगारातून कशा साध्य करू शकतो, याचा अवश्य कानोसा घेऊनच विचार करावा व प्रसंगी आणि गरजेनुसार पालक-मार्गदर्शकांचे मार्गदर्शन घ्यावे. असे न करता, केवळ नोकरीची सुरुवात करण्यासाठी उपलब्ध रोजगाराचा विचार केल्यास भविष्यात नैराश्य वा हताशा येऊ शकते. असे होऊ नये, यासाठी विद्यार्थ्यांच्या पालकांनी योग्य ती काळजी वेळेत घ्यायला हवी.तसे पाहता करिअर मार्गदर्शनाकडे ‘करिअर व्यवस्थापन’ या दृष्टिकोनातून विद्यार्थी वा पालक या उभयतांनी बघायला हवे. याचे महत्त्वाचे कारण म्हणजे, करिअर क्षेत्राच्या सतत वाढत जाणार्‍या कक्षा व उपलब्ध असणारे पर्याय व्यवसाय क्षेत्राप्रमाणेच रोजगार संधीमधील वाढती स्पर्धा, आर्थिक अस्थिरता व त्यादृष्टीने भविष्याचा मागोवा घेण्याची त्यांच्या क्षमता युवकांमध्ये असतेच असे नाही, त्याचवेळी त्यांच्या आशा-आकांक्षा जोपासणे व योग्य मार्गदर्शन करण्याची असणारी गरज पालक पूर्ण करू शकतात. पालकांचे असे अनुभवी, वस्तुनिष्ठ व प्रोत्साहनपर मार्गदर्शन लाभल्यास खर्‍या अर्थाने करिअर व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट साध्य होऊ शकते.

बरेच पालक आपल्या पाल्यांचे शिक्षण पूर्ण होण्याच्या आधीपासूनच आपल्या मुलांनी पुढे काय करावे, याबद्दल ठाम असतात. त्यातही अनेकांचा आग्रह असतो की, त्यांच्या पूर्वायुष्यात कुठल्या ना कुठल्या कारणाने त्यांना जे करिअर करता आले नाही, त्यांचे ते स्वप्न त्यांच्या पाल्याने काहीही करुन पूर्ण करावे. असे करताना मात्र बरेचदा पाल्यांच्या इच्छा-आकांक्षा वा प्राधान्यांचा विचारच केला जात नाही. विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शनाऐवजी आई-वडिलांच्या इच्छेलाच स्वीकारावे लागते. अनेकांना त्यामुळे अनिच्छेने करिअर क्षेत्र निवडावे लागते. कोटा शहरातील आत्महत्यांसारखे प्रकार सुद्धा यामुळे घडू शकतात, हे भयाण वास्तव विशेषत: पालकांनी लक्षात घ्यावे.याचवेळी पाल्य आणि पालक या उभयतांनी करिअर नियोजनाच्या व्यवस्थापनेकडे अधिक व्यापक, डोळस व सकारात्मक पद्धतीने पाहणे सद्यस्थितीत फार गरजेचे ठरते. आज विविध क्षेत्रातील शिक्षण-प्रशिक्षण, उच्च-शिक्षण व अद्ययावत कौशल्यांवर आधारित रोजगार संधी उपलब्ध आहेत. मुख्य म्हणजे, या नव्या संधी केवळ पूर्वापार पद्धतीच्याच न राहता त्याला अद्ययावत व अधिक लाभदायी स्वरूप लाभले आहे. उदाहरणार्थ, विज्ञान-तंत्रज्ञानाला आज संशोधनाची साथ लाभली आहे. संगणकाचा उपयोग पूर्वापार न ठरता, आज त्याद्वारे कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या आधारे अचाट कामे केली जात आहेत. बँका-वित्तीय व्यवस्थापनाने तर सारे व्यवसाय क्षेत्र व्यापले आहे. साहित्य-भाषाशास्त्राची गरज सर्वच प्रकारच्या व सर्व स्तरांवरील संवादासाठी भास असून, त्याला जाहिरात-संवाद क्षेत्रात प्राधान्याचे स्थान लाभले आहे. या मर्यादित उदाहरणांवरून करिअर क्षेत्राची व्यापकता व विस्तारलेल्या कक्षा स्पष्ट होतात.

उदाहरणार्थ, चार्टर्ड अकाउंटन्सीची तयारी व प्रयत्न करूनसुद्धा अपेक्षित यश साध्य न करणार्‍या उमेदवारांसाठी करसल्लागार हा पर्याय होऊ शकतो, तर कंपनी सेके्रटरी न होऊ शकणार्‍यांसाठी कायदा क्षेत्राचा, त्याचप्रमाणे वैद्यकीय क्षेत्रात एमबीबीएसला फिजिओथेरपी वा फार्मसी, लष्करी क्षेत्राला पोलीस विभाग, अभियांत्रिकी-तंत्रज्ञानाला प्रगत विज्ञान संशोधन असे पर्याय प्रत्यक्षात उपलब्ध आहेत. अधिकांश वेळा पाल्य आणि पालक केवळ एका वा एकमेव क्षेत्राचाच आग्रह वा अट्टहास धरतात. काही कारणाने ते उद्दिष्ट पूर्ण करू न शकणार्‍यांचा मोठा भ्रमनिरास होतो. या निर्णय प्रक्रियेत पालकांची भूमिका मोठी व महत्त्वाची असते आणि ती विद्यार्थी-पाल्यांच्या आकांक्षा आणि प्रयत्नांना पूरक असते.त्यामुळेच विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक अभ्यासक्रमांनंतरचे कौशल्य विकासविषयक व त्यापुढील पाया बनतो, तर या शिक्षण, कौशल्य व प्रशिक्षणाद्वारेच त्यांना आपले करिअर सुरू करून पुढे विकास साधता येतो. याकामी वाढती स्पर्धा व वर नमूद केल्याप्रमाणे उपलब्ध असणारे विविध पर्याय व करिअर क्षेत्राची व्याप्ती लक्षात घेऊन नियोजनपूर्वक प्रयत्न करून, त्याद्वारे यशस्वी होण्यासाठी पाल्यांच्या इच्छाशक्तीसह प्रयत्न व पालकांचे वेळेत उपलब्ध होणारे अनुभवी सल्ला वजा मार्गदर्शन या दोन्ही बाबी महत्त्वपूर्ण ठरतात.

(लेखक एचआर - व्यवस्थापन सल्लागार आहेत.)