कर्करोग समजून घेताना...

कर्करोग... काही वर्षांपूर्वी फार क्वचित कानावर पडणारा हा शब्द हल्ली वारंवार कानी पडतो, वाचनात येतो. आपल्या कुटुंबात, आप्तेष्टांमध्ये, मित्रपरिवारामध्ये अमूक एका व्यक्तीला कर्करोग झाल्याची बातमी धडकते आणि आपल्याही मनात ‘मला तर कर्करोगाचे निदान होणार नाही ना’ हा विचार क्षणभर स्पर्श करुन जातो. तेव्हा, असा हा काही वर्षांपूर्वी फार अंतरावर वाटणारा कर्करोग आता मानवी जीवनशैलीच्या अगदी समीप येऊन ठेपलेला. परंतु, त्याविषयी सामान्यांना पुरेशी आणि शास्त्रीय माहिती नाही. तेव्हा, आज दि. ७ एप्रिल या ‘जागतिक आरोग्य दिना’निमित्त कर्करोगाची लक्षणे, निदान आणि उपचार पद्धती यांचा अगदी सोप्या शब्दांत ओळख करुन देणारा हा लेख...

२०२२ मध्ये भारतात कर्करोगाच्या घटनांची अंदाजे संख्या १४ लाख, ६१ हजार, ४२७ (क्रूड रेट : १००.४ प्रति एक लाख) असल्याचे आढळून आले. भारतात नऊपैकी एकाला त्याच्या किंवा तिच्या आयुष्यात कर्करोग होण्याची शक्यता असते. फुफ्फुस आणि स्तनाचा कर्करोग हे प्रकार अनुक्रमे पुरूष आणि महिलांमध्ये प्रामुख्याने आढळून आले. बालपणातील (०-१४ वर्षे) कर्करोगांमध्ये, लिम्फॉईड ल्युकेमिया (मुले ः २९.२ टक्के आणि मुली ः २४.२ टक्के) आघाडीवर होते. २०२०च्या तुलनेत २०२५ मध्ये कर्करोगाच्या घटनांमध्ये १२.८ टक्क्यांनी वाढ होण्याचा अंदाजदेखील वैद्यकीय क्षेत्रातील तज्ज्ञांनी व्यक्त केला आहे.

 

कर्करोग पुढील टप्प्यात पोहोल्यावर सुमारे ८० टक्के रुग्णांमध्ये कर्करोगाचे निदान होत असल्याचेही आकडेवारी सांगते. उपचारास उशीर झाल्यामुळे, सुमारे ७० टक्के रुग्ण निदानाच्या पहिल्याच वर्षी दगावतात. पाश्चात्य जगात बालपणातील कर्करोगाचे प्रमाण एक टक्क्यांपेक्षा कमी आहे, तर भारतात बालपणातील कर्करोगाचे प्रमाण जवळपास १५ टक्के आहे.

भारतातील जवळपास ५० टक्के कर्करोग जीवनशैलीमुळे होतात. तंबाखू, धूम्रपान, मद्यपान, लठ्ठपणा इत्यादी त्यामागची प्रमुख कारणे म्हणता येतील. परंतु, आपण निरोगी जीवनशैलीचा अवलंब केल्यास कर्करोग टाळता येऊ शकतो.

निरोगी जीवनशैलीचा अवलंब करणे, वाईट सवयी टाळणे हा भारतातील कर्करोगावर परिणाम करणारा सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे. तंबाखू आणि धूम्रपान बंद करणे, मद्यपान बंद करणे, ताज्या भाज्या आणि फळांसह सकस आहार, प्रक्रिया केलेले किंवा बाहेरचे अन्न सेवन करणे टाळणे, दैनंदिन व्यायाम, वजन नियंत्रित करणे, योगासने, ध्यानधारणा, तणाव टाळणे, चांगली झोप इत्यादी कर्करोग प्रतिबंधातील प्रमुख पावले आहेत.

‘हिपॅटायटीस बी’साठी लसीकरण (जे राष्ट्रीय लसीकरण कार्यक्रमात आहे) आणि ’एचपीव्ही’ लसीकरणाची कर्करोगाच्या घटना कमी करण्यासाठी शिफारस केली जाते. ‘हिपॅटायटीस बी’ हे मुख्यतः यकृताच्या कर्करोगासाठी आहे, तर ‘एचपीव्ही’ लसीकरण हे मुख्यतः गर्भाशयाच्या कर्करोगाच्या प्रतिबंधासाठी आणि डोके आणि मानेच्या कर्करोगासाठी आहे.

 

महिलांमधील स्तनाचा कर्करोग टाळण्यासाठी, मुलींनी २० वर्षांच्या वयापासून दर महिन्याला आणि प्रशिक्षित परिचारिका किंवा डॉक्टरांकडून दरवर्षी स्तन तपासणी करण्याची शिफारस केली जाते. प्रथम मॅमोग्राफी ३५-४० वर्षे वयोगटातील आणि नंतर वार्षिक ६५ वर्षे वयापर्यंत केली जाते. या चाचण्यांदरम्यान काही समस्या उद्भवल्यास, ताबडतोब डॉक्टरांशी संपर्क साधावा.

 

आधी सांगितल्याप्रमाणे (HPV) लसीकरण कर्करोगाच्या घटना कमी करण्यासाठी उपयुक्त आहे. लग्नानंतर वयाच्या ६५व्या वर्षांपर्यंत दरवर्षी ‘पीएपी स्मीअर’ तपासणी केल्यास, सुरुवातीच्या टप्प्यात निदान होऊ शकते. मासिक पाळीत कोणताही असामान्य रक्तस्त्राव किंवा प्रतियोनीतून रक्तस्त्राव आणि रजोनिवृत्तीनंतर रक्तस्त्राव, स्त्रीरोगतज्ज्ञ डॉक्टरांनी लवकरात लवकर मूल्यांकन केले पाहिजे.

या दोन चाचण्यांव्यतिरिक्त इतर कोणत्याही स्क्रीनिंग चाचण्या नियमितपणे केल्या जात नाहीत.

पुरुषांमध्ये डोके आणि मानेच्या कर्करोगासाठी आणि फुफ्फुसाच्या कर्करोगासाठी स्क्रीनिंग करणे आवश्यक आहे. विशेषतः अशा पुरुषांमध्ये जे तंबाखूचे व्यसन करतात आणि ते थांबविण्यास तयार असतात. लघवीचा त्रास असलेल्या पुरुषांमध्ये हेमॅटुरिया, जळजळ, अडथळ्याची लक्षणे इत्यादींचे प्रोस्टेट कर्करोगाचे मूल्यांकन करणेदेखील तितकेच आवश्यक आहे.

कर्करोगाच्या दहा टक्के प्रकरणांमध्ये आनुवंशिक कारणे असतात आणि अंदाजे २० टक्के कर्करोगाच्या रुग्णांना कर्करोगाचा सकारात्मक कौटुंबिक इतिहास असल्याचेही निष्पन्न झाले आहे. आनुवंशिक कर्करोग सिंड्रोमची व्याख्या कुटुंबात होणार्‍या कर्करोगाचा उच्च धोका अशी केली जाते. जोखीम विशिष्ट जनुकांमधील आनुवंशिक उत्परिवर्तनांमुळे उद्भवते. कर्करोगाचा प्रकार उत्परिवर्तित जनुकावर अवलंबून असतो. आनुवंशिक स्तन आणि गर्भाशयाच्या कर्करोगाची उत्पत्ती 'BRC-१' आणि/किंवा 'BRC-२' जनुक उत्परिवर्तनातून होते. ज्यामुळे स्तन, अंडाशय, प्रोस्टेट आणि इतर प्रकारचे कर्करोग होण्याची शक्यता लक्षणीय वाढते.

काही सामान्य संकेतक जे त्यांच्या ओळखीसाठी मदत करू शकतात-

कर्करोगाची लवकर सुरुवात

एकाच व्यक्तीमध्ये अनेक ट्यूमरची घटना

 

सकारात्मक कौटुंबिक इतिहास

असामान्य लैंगिक वितरण (उदाहरणार्थ, पुरुषांमध्ये स्तनाचा कर्करोग)

 

‘पॅथोजेनिक जीन वेरिएंट’ ओळखणे हे फार्माकोलॉजिकल उपचार, तयार केलेले प्रतिबंधात्मक कार्यक्रम आणि कौटुंबिक कॅस्केड चाचणीच्या दृष्टीने नाट्यमय परिणाम असू शकतात. तथापि, प्रमाणित चाचणी निकष आणि कार्यक्षमतेच्या अभावामुळे आनुवंशिक कर्करोग सिंड्रोमचे निदान करणे आव्हानात्मक असू शकते. आनुवंशिक चाचणीचा फायदा होऊ शकणारे रुग्ण ओळखण्यासाठी आणि निवडण्यासाठी अनेक चिकित्सकांना पुरेसे प्रशिक्षण दिले जात नाही. आनुवंशिक कर्करोग सिंड्रोम समजून घेणे हे लवकर ओळखण्यासाठी, वैयक्तिक व्यवस्थापनासाठी आणि प्रभावित व्यक्ती आणि त्यांच्या कुटुंबीयांसाठीही महत्त्वपूर्ण आहे.

येथे काही सामान्य चिन्हे आणि लक्षणे आहेत, जी कर्करोगामुळे उद्भवू शकतात, ज्यासाठी त्वरित डॉक्टरांच्या भेटीचे नियोजन केले पाहिजे. तथापि, यापैकी कोणतीही समस्या इतर समस्यांमुळे देखील उद्भवू शकते.

थकवा किंवा अत्यंत थकवा जो विश्रांतीने बरा होत नाही

कोणतेही ज्ञात कारण नसताना वजन कमी होणे किंवा बेसलाईन वजनापेक्षा दहा टक्के किंवा अधिक वाढणे

भूक न लागणे, गिळताना त्रास होणे, पोटदुखी, किंवा मळमळ आणि उलट्या यांसारख्या खाण्याच्या समस्या

शरीरात कुठेही सूज किंवा गुठळ्या

स्तन किंवा शरीराच्या इतर भागात जाड होणे किंवा ढेकूळ होणे

वेदना, विशेषतः नवीन किंवा कोणतेही ज्ञात कारण नसताना, ते जात नाही किंवा आणखी वाईट होते

त्वचेतील बदल जसे की रक्तस्राव किंवा खवले वळणे, नवीन तीळ किंवा तीळ बदलणे, बरी न होणारी फोड किंवा त्वचा किंवा डोळ्यांना पिवळसर रंग येणे (कावीळ)

खोकला किंवा कर्कशपणा दूर होत नाही

अज्ञात कारणास्तव असामान्य रक्तस्राव किंवा जखमा

बद्धकोष्ठता किंवा जुलाब यांसारख्या आतड्याच्या सवयींमध्ये बदल, जो दूर होत नाही किंवा तुमच्या विष्ठेत बदल

मूत्राशयातील बदल जसे की लघवी करताना वेदना होणे, लघवीत रक्त येणे किंवा कमी-अधिक वेळा लघवी करणे

 

ताप किंवा रात्री घाम येणे

 

डोकेदुखी

दृष्टी किंवा ऐकण्याच्या समस्या. तोंडातील बदल जसे की फोड येणे, रक्तस्राव होणे, वेदना होणे किंवा बधीर होणे

 

वर सूचिबद्ध केलेली चिन्हे आणि लक्षणे ही कर्करोगामध्ये आढळणारी अधिक सामान्य लक्षणे आहेत; परंतु इतरही कर्करोगाची इतरही अनेक लक्षणे आढळतात, जी येथे सूचिबद्ध नाहीत. तुमच्या शारीरिक कार्यपद्धतीत कोणतेही मोठे बदल तुम्हाला दिसले, विशेषतः जर ते बराच काळ टिकत असतील किंवा आणखी वाईट होत असेल, तर डॉक्टरांना कळवा. त्याचा कर्करोगाशी काहीही संबंध नसल्यास, डॉक्टर काय चालले आहे, याबद्दल अधिक जाणून घेऊ शकतात आणि आवश्यक असल्यास त्यावर उपचार करू शकतात.

 

कर्करोगाचा उपचार म्हणजे शस्त्रक्रिया, रेडिएशन, औषधे. कर्करोग बरा करण्यासाठी, कर्करोग कमी करण्यासाठी किंवा कर्करोगाची प्रगती थांबवण्यासाठी हे उपचार प्रामुख्याने केले जातात. तसेच कर्करोगावर अन्यही काही उपचार आहेत.

कर्करोगाच्या प्रकार आणि टप्प्यानुसार एक उपचार किंवा एकापेक्षा अधिक उपचार पद्धतींचाही वापर केला जाऊ शकतो.

कर्करोगाच्या उपचाराचे ध्येय कर्करोग बरा करणे हे आहे, ज्यामुळे रुग्णाला सामान्य आयुष्य जगता येते. विशिष्ट परिस्थितीनुसार हे शक्य आहे किंवा होऊ शकत नाही. उपचार शक्य नसल्यास, रुग्णाचा कर्करोग कमी करण्यासाठी किंवा कर्करोगाची वाढ कमी करण्यासाठी उपचारांचा वापर केला जाऊ शकतो, ज्यामुळे रुग्णांना शक्य तितक्या काळ लक्षणे मुक्त जगता येते.

कर्करोग उपचार खालीलप्रमाणे वापरले जाऊ शकतात.

 

तुमच्या शरीरातून कर्करोग पूर्णपणे काढून टाकणे किंवा सर्व कर्करोगाच्या पेशी नष्ट करणे हे प्राथमिक उपचारांचे ध्येय आहे.

कोणताही कर्करोग उपचार प्राथमिक उपचार म्हणून वापरला जाऊ शकतो; परंतु कर्करोगाच्या सर्वात सामान्य प्रकारांसाठी प्राथमिक कर्करोग उपचार म्हणजे शस्त्रक्रिया. जर कर्करोग रेडिएशन थेरपी किंवा केमोथेरपीसाठी विशेषतः संवेदनशील असेल, तर प्राथमिक उपचार म्हणून एखाद्याला त्यापैकी एक उपचार मिळू शकतो.

 

साहाय्यक थेरपीचे उद्दिष्ट कर्करोगाची पुनरावृत्ती होण्याची शक्यता कमी करण्यासाठी, प्राथमिक उपचारांनंतर राहू शकणार्‍या कोणत्याही कर्करोगाच्या पेशी नष्ट करणे हे आहे.

कोणताही कर्करोग उपचार साहाय्यक थेरपी म्हणून वापरला जाऊ शकतो. सामान्य साहाय्यक उपचारांमध्ये केमोथेरपी, रेडिएशन थेरपी आणि हार्मोन थेरपी यांचा समावेश होतो.

निओएडजुव्हंट थेरपीचाही यामध्ये समावेश होतो. परंतु, प्राथमिक उपचार सोपे किंवा अधिक प्रभावी करण्यासाठी प्राथमिक उपचारांपूर्वीही काही उपचार केले जातात.

उपशामक उपचारांचे दुष्परिणाम किंवा कर्करोगाची लक्षणे दूर होण्यास मदत होऊ शकते. लक्षणे दूर करण्यासाठी शस्त्रक्रिया, रेडिएशन, केमोथेरपी आणि हार्मोन थेरपी या सर्वांचा वापर केला जाऊ शकतो. इतर औषधे वेदना आणि दम लागणे यांसारख्या लक्षणांपासून आराम देऊ शकतात.

तुमचा कर्करोग बरा करण्याच्या उद्देशाने इतर उपचारांप्रमाणेच उपशामक उपचारांचा वापर केला जाऊ शकतो.

रुग्ण काय अपेक्षा करू शकतात?

कर्करोगाचे अनेक उपचार उपलब्ध आहेत. मात्र, उपचाराचे पर्याय अनेक घटकांवर अवलंबून असतात. जसे की कर्करोगाचा प्रकार आणि टप्पा, पॅनेटचे सामान्य आरोग्य आणि प्राधान्ये. रुग्णासाठी कोणता पर्याय सर्वोत्तम आहे, हे निर्धारित करण्यासाठी रुग्ण आणि डॉक्टरांची टीम एकत्रितपणे प्रत्येक कर्करोगाच्या उपचाराचे फायदे आणि धोके लक्षात घेतात.

कर्करोग उपचार पर्यायांमध्ये काय समाविष्ट आहे?

शस्त्रक्रिया ः कर्करोग किंवा शरीरातील शक्य तितका कर्करोग काढून टाकणे हे शस्त्रक्रियेचे ध्येय आहे.

केमोथेरपी ः केमोथेरपीमध्ये कर्करोगाच्या पेशी मारण्यासाठी औषधे वापरली जातात.

रेडिएशन थेरपी ः रेडिएशन थेरपी कर्करोगाच्या पेशी मारण्यासाठी एक्स-रे किंवा प्रोटॉनसारख्या उच्चशक्तीच्या ऊर्जा बीमचा वापर करते. रेडिएशन उपचार तुमच्या शरीराच्या बाहेर असलेल्या मशीनमधून येऊ शकतात (बाह्य बीम रेडिएशन) किंवा ते तुमच्या शरीरात (ब्रेकीथेरपी) ठेवता येतात. प्रोटॉन थेरपीसारख्या नवीन पद्धती आहेत.

इम्युनोथेरपी ः इम्युनोथेरपीला ’जैविक थेरपी’देखील म्हणतात. कर्करोगाशी लढण्यासाठी शरीर रोगप्रतिकारक शक्तीचा वापर करते. कर्करोग रुग्णाच्या शरीरात तपासल्याशिवाय जगू शकतो; कारण त्याची-तिची रोगप्रतिकारक शक्ती कर्करोगाच्या पेशींना घुसखोर म्हणून ओळखत नाही. इम्युनोथेरपी रुग्णाच्या रोगप्रतिकारक शक्तीला कर्करोगाच्या पेशी ओळखून, त्यावर हल्ला करण्यास मदत करू शकते.

हार्मोन थेरपी ः काही प्रकारचे कर्करोग शरीरातील संप्रेरकांमुळे उत्तेजित होतात. उदाहरणार्थ, स्तनाचा आणि प्रोस्टेट कर्करोग. ते संप्रेरक शरीरातून काढून टाकणे किंवा त्यांचे परिणाम रोखणे यामुळे कर्करोगाच्या पेशींची वाढ थांबू शकते.

लक्ष्यित औषध थेरपी (Targeted Therapy) ः लक्ष्यित औषध उपचार कर्करोगाच्या पेशींमधील विशिष्ट विकृतींवर लक्ष केंद्रित करते. जे त्यांना जगू देतात.

क्रायोएब्लेशन ः हे उपचार सर्दीमुळे कर्करोगाच्या पेशी नष्ट करतात. ‘क्रायोबलेशन’दरम्यान सुई (क्रायोप्रोब) सारखी पातळ, कांडी त्वचेद्वारे आणि थेट कर्करोगाच्या ट्यूमरमध्ये घातली जाते. ऊतक गोठवण्यासाठी ‘क्रायोप्रोब’मध्ये गॅस पंप केला जातो. मग ऊतींना वितळण्याची परवानगी दिली जाते. कर्करोगाच्या पेशी नष्ट करण्यासाठी गोठवण्याची आणि वितळण्याची प्रक्रिया एकाच उपचार सत्रात अनेक वेळा पुनरावृत्ती केली जाते.

रेडिओफ्रिक्वेंसी ब्लेशन ः हे उपचार कर्करोगाच्या पेशींना गरम करण्यासाठी विद्युत ऊर्जेचा वापर करतात, ज्यामुळे त्या पेशी मृत पावतात. ‘रेडिओफ्रिक्वेंसी ऍब्लेशन’दरम्यान, एक डॉक्टर पातळ सुई त्वचेद्वारे किंवा चिराद्वारे आणि कर्करोगाच्या ऊतीमध्ये मार्गदर्शन करतो. उच्च-वारंवारता ऊर्जा सुईमधून जाते आणि आसपासच्या ऊतींना गरम करण्यास कारणीभूत ठरते, जवळच्या पेशी नष्ट होतात.

वैद्यकीय चाचण्या (Clinical Trials) ः क्लिनिकल चाचण्या म्हणजे कर्करोगाच्या उपचारांच्या नवीन पद्धतींचा अभ्यास करण्यासाठी अभ्यास. कर्करोगाच्या हजारो क्लिनिकल चाचण्या सुरू आहेत.

 

नवीन पद्धतींसह कर्करोग बरा होण्याचे प्रमाणदेखील वाढत आहे; परंतु प्राथमिक अवस्थेत कर्करोगाचे निदान करणे, ही मुख्य गोष्ट आहे. जी आरोग्य शिक्षण, तपासणी आणि सतर्कतेनेच शक्य आहे. अनेक वेळा लोक कर्करोगाचे निदान उघड करत नाहीत आणि सामाजिक कलंकामुळे उपचारही टाळतात. म्हणूनच कर्करोगाच्या रुग्णांना आणि त्यांच्या कुटुंबीयांना सामाजिक समर्थनाची आवश्यकता असते, त्यामुळे त्यांना वेगळे करू नका.

कोणत्याही रोगाचा प्रतिबंध बरा करण्याच्या तंत्रज्ञानापेक्षा चांगला आहे. केवळ कर्करोगच नाही, तर इतर आजारांपासून बचाव करण्यासाठी निरोगी जीवनशैलीच सर्वात महत्त्वाची आहे.