सराव स्वयंशिस्तीचा...

आयुष्यात जेवढे काही मिळू शकते, ते सर्व मिळवण्याची आपल्याला इच्छा-आकांशा असणे ही अगदी सामान्य. आपल्याला पाहिजे ते खावे, हवे तेव्हा खेळावे, पैसा आणि वेळ दोन्ही खूप मिळावे, आवडीचे काम मिळावे आणि अर्थपूर्ण नातेसंबंध असावे, असे सगळ्यांना वाटते.एकूणच काय तर मन मानेल तसे वागावे, अशी सर्वांचीच इच्छा असते. पण, आपण हे सर्व आपल्या इच्छेनुसार करू शकत नाही. जीवन आपल्यावर वेळोवेळी आपल्या निवडी लादते. आपल्या प्रत्येक निवडीगणिक आपल्याला दुसरी गोष्ट गमवावी लागते. आपण हा एक रस्ता घेतला, तर आपल्याला दुसरा रस्ता घेता येत नाही. आपण आपली वेळ मागे वळवू शकत नाही आणि न घेतलेला रस्ता परत मिळवू शकत नाही. म्हणून आपण आपल्या उन्मळणार्‍या आवेगांवर राज्य करतो, आपण आपल्या इच्छांवर नियंत्रण ठेवतो आणि आपण केवळ स्वतःला मर्यादेत राहायलाच नाही, तर स्वतःसाठी मर्यादा घालायलादेखील शिकतो.

बाह्य जगावर प्रभुत्व मिळविण्यासाठी शिस्त महत्त्वाची आहे; आपण सर्वसामान्यपणे व्यापत असलेल्या आपल्या आंतरिक, आध्यात्मिक, नैतिक, संबंधात्मक जगाला देखील हे लागू होते. उदाहरणार्थ, इतरांना इजा होऊ नये म्हणून आपण आपल्या आक्रमक स्वभावावर नियंत्रण ठेवतो; जे आपल्या शब्दाचा मान ठेवतात, त्यांच्याबद्दल आपण आदराने बोलतो, एखादी कृती करण्यापूर्वी आपण न्याय्य विचार करतो, जेणेकरून पुढे होणारे नुकसान आपण टाळू आणि काहीतरी विधायक करू शकू. दगडापासून रत्न वेगळे करण्यासाठी, नंतर त्याचे सौंदर्य प्रकट करण्यासाठी हिरा कापण्यासाठी जोहरीचे कौशल्य लागते. कारागिरीचा अभाव आणि अनेक वर्षांच्या बेशिस्तीमुळे दगडात असणारे अनेक हिरे आपल्याला कधीच सापडत नाहीत किंवा दिसत नाहीत. स्वयंशिस्तीशिवाय हिर्‍यासारखे दागिने लपून राहतात.जीवनाच्या विविध पैलूंमध्ये यश मिळवण्यासाठी ‘स्वयंशिस्त’ हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. व्यक्तींना एकाग्र राहण्यात, अडथळ्यांवर मात करण्यात आणि त्यांच्या उद्दिष्टांच्या दिशेनेसातत्यपूर्ण प्रगती राखण्यात मदत करण्यात स्वयंशिस्त महत्त्वाची भूमिका बजावते. ध्येयप्राप्तीमध्ये शिस्तीच्या खास भूमिकेव्यतिरिक्त, आत्मशिस्तीचा मानसिक आणि भावनिक आरोग्यावरदेखील महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडतो.

लाओ त्झूचे यांची एक प्रसिद्ध म्हण आहे - इतरांवर प्रभुत्व मिळवणे, ही ताकद असली तरी स्वतःवर प्रभुत्व मिळवणे, हीच खरी शक्ती आहे. ही मौल्यवान अंतर्दृष्टी स्वयंशिस्त म्हणजे काय, याचा शोध घेते. ती तुमच्या विचारांवर आणि वर्तनांवर सर्वसामान्य नियंत्रण मिळवण्याबद्दल आणि तुमच्यासाठी, व्यावसायिक आणि वैयक्तिक परिस्थितीत महत्त्वपूर्ण कार्य करण्यासाठी आहे. सकारात्मक सवयींचा पाया स्थापित करून, स्वयंशिस्त वैयक्तिक वाढ आणि विकासासाठी पाया घालते. स्वयंशिस्तीची मूलभूत तत्त्वे समजून घेणे, प्रेरणा आणि सवयींची भूमिका आणि विलंब आणि विचलिततेवर मात करण्यासाठी धोरणे तसे पाहिले, तर दीर्घकालीन स्वयंशिस्त जोपासण्यासाठी आणि टिकवून ठेवण्यासाठी महत्त्वाच्या आहेत. स्वयंशिस्त म्हणजे काय, तर विशिष्ट उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी किंवा इच्छित वर्तन राखण्यासाठी व्यक्तीकडून केली जाणारी कृती, भावना आणि आवेग नियंत्रित करण्याची क्षमता. या मार्गात चालत असताना अनेक अडथळे आले किंवा आपले मन विचलित असतानाही, आपल्या उद्दिष्टांचा पाठपुरावा करताना संयम, चिकाटी आणि सातत्य यांचा समावेश होतो. स्वयंशिस्त म्हणजे केवळ इच्छाशक्ती किंवा स्वतःला काहीतरी करण्यास भाग पाडणे नाही, तर आत्मनियंत्रण आणि दीर्घकालीन यशास समर्थन देणारी मानसिकता आणि सवयी जोपासणे आहे.

शिस्तीबद्दल अनेक गैरसमज आहेत. हा शब्द माफ न करणार्‍या हायस्कूल शिक्षकांच्या किंवा अधिकारी लोकांनी वर्णिल्याप्रमाणे शिस्तीची नकारात्मक प्रतिमा दर्शवू शकतो. तेव्हा, स्वयंशिस्त, निर्दयी किंवा कठोर दिसू शकते, अथकपणे स्वतःलाढकलण्याचा किंवा स्वतःला ओळीत ठेवण्याचा एक मार्ग म्हणून शिस्तीबद्दल अनेक गैरसमज आहेत.तथापि, स्वयंशिस्तीचा सराव करणे, आणि कालांतराने तुमची स्वयंशिस्त सुधारण्याचे मार्ग शोधणे, तुमची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी आणि उद्दिष्टपूर्ण जीवन जगण्याचा एक महत्त्वाचा भाग असू शकतो. या दृष्टिकोनातून, स्वयंशिस्त निर्माण करणे, ही एक गुणवत्ता आहे, जी बहुतेक लोकांना स्वतःमध्ये जोपासली पाहिजे.

विविध घटक एखाद्या व्यक्तीच्या स्वयंशिस्तीच्या स्वभावावर प्रभाव टाकू शकतात. एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे प्रेरणा, जी आंतरिक (अंतर्गत) किंवा बाह्य (बाह्य)असू शकते. अंतर्निहित प्रेरणा एखाद्या विशिष्ट क्रियाकलापात गुंतल्यामुळे किंवा ध्येयाचा पाठपुरावा करण्यापासून प्राप्त होणारे वैयक्तिक समाधान किंवा आनंद यातून मिळू शकते.बाह्य प्रेरणा, दुसरीकडे, बाह्य पुरस्कार किंवा शिक्षेतून येते. स्वयंशिस्तीवर प्रभाव टाकणार्‍या इतर घटकांमध्ये व्यक्तिमत्त्व वैशिष्ट्ये, संगोपन, आजूबाजूचे वातावरणआणि आत्मनियंत्रण ठेवण्याच्या क्षमतेवर स्वतः त्या व्यक्तीचा विश्वास यांचा समावेश होतो.

-डॉ.शुभांगी पारकर