गुलजार नावाची कविता...

 

आपल्या देशातील समस्त भाषांमध्ये लिहिलेल्या कविता वाचण्यासाठी, समजून घेण्यासाठी मला एक आयुष्य अपुरे आहे. शक्य तेवढी या मातीतली कविता समजून घेण्याचा माझा आजवरच्या काळामध्ये आटोकाट प्रयत्न राहिला आहे. आपल्या देशात मग तुम्ही उर्दू, मराठी, कोकणी, हिंदी, तमिळ, मल्याळम या किंवा अन्य कोणत्याही भारतीय भाषांमध्ये कविता लिहित असलात, तरी शेवटी तुम्ही आपल्या संस्कृतीबद्दल, आपल्या भावनांबद्दलच लिहित असता.“

 

काही वर्षांपूर्वी गुलजार यांना भेटण्याचा आणि त्यांच्यासोबत कवितेबद्दल दीर्घ संवाद साधण्याचा योग आला, त्यावेळी अशा तरल भाषेमध्ये त्यांनी आपल्या कविताप्रेमाची ग्वाही देतानाच, कविता ही फक्त शब्दांची उतरंड नाही, तर भावनांची अलवार गुंतवणूक असल्याचीही जाणीव सहजपणे करून दिली होती. एकूणच आपल्या कविता, सिनेगीतांपासून ते चित्रपटांपर्यंत प्रत्येक कलाकृतीतून आपल्याला जे सांगायचे आहे, त्याची सुप्त जाणीव करून देण्यात गुलजार वाकबगार आहेत. खर्‍या कवीमनाचे ते द्योतकच असते. पण, तरीही अर्थविंवचनेच्या भोवर्‍यात गुलजारांची कविता कधी अडकली नाही. कविता ही नेहमीच ’बिटवीन द लाइन्स’ असते, हे गुलजार यांनी अत्यंत ताकदीने मांडले. म्हणूनच ’त्रिवेणी’ ही ‘हायकू’सदृश्य रचना गुलजारांच्या या सुप्तजाणीव प्रदेशाचे अनभिषिक्त प्रतिनिधित्व करते. गंगा-यमुनेसारख्या दोन समांतर प्रवाहांप्रमाणे असणारा एक शेर आणि त्यानंतर त्या सगळयाला छेद देणारी तिसरी ओळ; जी या दोघांतच लपली आहे-सरस्वतीसारखी! ती थोडे अंतर राखून प्रकट होते आणि आपल्या विचारविश्वाला वेगळीच कलाटणी देते. इथे गुलजार दिसतात.

गेल्या 60 वर्षांहून अधिक काळ गुलजार भारतीय संवेदनशीलतेचे दूत म्हणून जगभरातील रसिकगणात ज्ञात आहेत. अनुभव हे फक्त सांगण्यापुरते मर्यादित न राखता, ते सहअनुभूतीच्या पातळीवरून समोरच्या व्यक्तीमध्ये झिरपणे अधिक गरजेचे आहे आणि गुलजार यांनी आजवरच्या आपल्या प्रत्येक कलाकृतीमधून याचे प्रत्ययकारी दर्शन घडवले आहे. ‘गुलजार’ या चार अक्षरांची मोहिनी गेल्या चार पिढ्यांवर आहे. ‘गुलजार’ या शब्दाला लगडून येणारे, सगळेच संदर्भ म्हणूनच कोणाही संवेदनशील हृदयाला आर्त करतात. सभोवतालामध्ये विखुरलेल्या स्वतःच्या अस्तित्वाच्या कणांना वेगळे करता येत नसते. कधीच. कोणालाही!

आत्मीय दुःखातूनच नवनिर्मिती अंकुरत असते. गुलजार यांची कविता याची यथार्थ साक्ष आहे. आपल्या जखमांना कवटाळण्यापेक्षा इतरांच्या वेदनेवर फुंकर घालण्याची अंतर्भावना गुलजारांमध्ये सहजगत्या आहे. त्यांच्यातील बहुभाषिकत्व हे फक्त कविता-साहित्य शिकण्यापुरते नसते, तर त्या भाषेतील वेदनेला संवेदना देत, भाषिक बंधनातून कवितेला मोकळे करत, प्रादेशिकतेच्या पटलावर उंचावण्यासाठी असते. त्यातूनच मग मराठीतील विंदा करंदीकर, अरूण कोलटकर, दि. पु. चित्रे, कुसुमाग्रज यांच्यापासून ते सौमित्र यांच्या कवितांपर्यंत त्यांच्या भावानुवादाचा पट उलगडत जातो. ”मराठी कविता माझ्यासाठी कधीच अनोळखी नव्हती. ही कविता माझ्या अभ्यासाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. माझा रियाझ आहे. मराठी कवितांची चाल, शब्दरचना, आशयघनता, त्यातील नाद हे माझ्यामध्ये वसले आहेत. गेल्या साठेएक वर्षांपासून मी या भूमीचा, येथे रुजलेल्या कवितांचा सहयात्री आहे. सुरुवातीच्या काळात पु. ल. देशपांडे यांच्यासोबतच्या भेटीतून मला मराठीतील विविध कवितांची ओळख झाली, पुढे ती वाढतच गेली. आता तर ती माझ्या जगण्याचा अविभाज्य भाग झालेली आहे,” असे सांगतानाच एकूणच कवितेचे आपल्यावर अगणित उपकार असल्याचे, गुलजार यांनी आवर्जून नमूद केले होते. प्रत्येक काळातील जगण्याच्या प्रत्येक अनुभवाला तत्कालीन भाषेचे कोंदण देत, त्यांची कविता अत्यंत स्वाभाविकरित्या कागदावर उतरते. म्हणूनच त्यांची प्रत्येक ओळ ही ‘कन्टेपररी’ असते. ती कोणत्याही काळात वाचली, तरी प्रत्येक वेळी ती नवानुभूती देत असते.

“कला हेच जीवन आहे. जी जीवनापासून विलग आहे, ती कलाच नव्हे! एकूण जगण्याबाबत कवीचा स्वतःचा असा दृष्टिकोन असलाच पाहिजे,” असे त्यांचे कलेबद्दल थेट मत आहे. संपूर्ण आयुष्य कवितेला वाहिलेल्या, या कलंदर अवलियाला कविता हे अत्यंत वैयक्तिक प्रकरण वाटते. “माझी कविता ही नेहमीच खासगी वाटत राहिली आहे. त्यामुळे त्यामध्ये मी कधीही विनाकारण राजकीय टिप्पणी करण्याचा प्रयत्न केला नाही आणि त्याची गरजही वाटली नाही. राजकारणाबद्दल मत व्यक्त करण्यासाठी इतर माध्यमे आहेत, कविता ही काही त्याची भूमी नाही,” असे ते जरी म्हणत असले, तरी आपल्या एकूण कवितेवर समाजातील घडामोडींचा भाव आणि प्रभाव नक्कीच कळत-नकळत पडत असल्याचेही त्याचवेळी नमूद करतात. जगण्याच्या प्रत्येक अंगाला भिडताना, प्रत्येक बाब मनाच्या तळकोपर्‍यात कुठे ना कुठेतरी नकळत जागा तयार करते आणि पुढेमागे एखाद्या कवितेमध्ये तितक्याच उत्स्फूर्तपणे उसळी घेऊन, आपले स्थान पटकावून टाकत असते. गुलजार यांच्या कित्येक कवितांमध्ये आपल्याला हे अगदी सहजपणे जाणवते.

‘जिन्दगी जिने की वजह हैं, कविता...’ असे गुलजार अत्यंत सहज बोलून जातात आणि ते खरेही आहे म्हणा. जेव्हा जगण्याच्या सगळ्या आशा, अस्तित्वाच्या प्रत्येक खुणांवर वार होत होते, तेव्हा कवितेनेच बाहू पसरून आपलेसे केले, ही जाणीव ते कायम जागती राखतात. आपण धार्मिक आहोत, असे गुलजार सांगत असले, तरी “इतरांसारखा माझा देव मंदिर, मशीद, गुरुद्वारा, चर्चमध्ये बंदिस्त नसून, माझ्या कवितेतूनच माझा देव मला भेटत असतो.” आपण काव्यधर्मी आहोत, कविता हेच माझे अध्यात्म‘ असे गुलजार सांगू शकतात; कारण देवा-धर्मांच्या नावावर माणसांचे, देशाचे सांडलेले रक्त आजही त्यांच्या डोळ्यांसमोर येत असावे, म्हणूनच किमान कवितेच्या माध्यमातून तरी हा सीमावाद पुसण्याचा ते प्रयत्न करत राहतात. आणि म्हणूनच,

असे आपल्या खर्जातील आवाजात सांगणारे, गुलजार प्रत्येक रसिक पिढीला आपलेसे वाटत राहतात.