जैवविविधतेचे सातारी कोंदण; नवीन महाबळेश्वर प्रकल्पामुळे धक्का पोहोचेल का ?

 

 

 

सातारा जिल्हा निसर्गाचे वरदान लाभलेला. जिल्ह्याचा अर्धा भाग दुष्काळी असला तरी तिथली जैवविविधताही श्रीमंत आहे. हिरव्यागार पश्चिम सातार्‍याची जैवश्रीमंती तर विचारूच नका. भव्य-दिव्य सह्य कड्यातून घरंगळणारे धबधबे, पारणे फेडतील अशा घळी, दर्‍या आणि त्यांतून वावरणारे असंख्य प्राणी, पक्षी, कीटक. ही सगळी कोयना माईची लेकरे आहेत. तिच्या अंगाखांद्यावर निर्भयपणे खेळणारी. या भागात वनस्पतींचे उदंड साम्राज्य आहे. शैवाळे, शैवाके, अळंबीपासून वेली, महावेली, झुडुपे, वृक्ष, महावृक्ष, काटेरी जाळ्या असा सगळा पसारा या परिसरात पहायला मिळतो. आजवर जे लोक कोयना साताराच्या सदाहरित जंगलात फिरले आहेत किंवा राहिले आहेत, त्यांना या जैवविविधतेबाबत तसु मात्र खोटे वाटणार नाही. महाराष्ट्राचा मानाचा हिरवा शिरपेच म्हणजे कोयना पट्टा. परंतु, काही वेळा आपण विकासाच्या जागा या निसर्गाच्या खास ठेवणीमधील निवडतो. आपल्याला फक्त चार दिवसांसाठी ’सेकंड होम’ हवी असतात. मग जागाही आपण अशा निवडतो की, जिथे निसर्गाच्या मर्यादित अधिवासात अनेक वनस्पती वाढत असतात आणि अनेक जीवजंतू वावरत असतात. गळ्याखालचा मोरपंखी पंखा फुलवणारा चाळकेवाडीचा ‘सरडा सूपर्बा’ (Sarada superba) असूदे किंवा अपोनोगेटॉन कुळातील कासच्या भागात आढळणारी ‘सातारा वाय तुरा’ (Aponogeton satarensis) असूदे. या दोन्ही प्रजाती ‘आययूसीएन’च्या लाल यादीत ‘संकटग्रस्त’ म्हणून नोंदविण्यात आल्या आहेत आणि महत्त्वाचे म्हणजे यासारख्या संकटग्रस्त असणार्‍या अनेक प्रजाती या ‘नवीन महाबळेश्वर प्रकल्पा’च्या विळख्यात येत आहेत.

 

 

सातार्‍यातील हा भाग इतका समृद्धीने भारलेला म्हणता येईल की, येथील ३५ प्रजाती या ‘आययूसीएन’च्या लाल यादीत समाविष्ट आहेत, तर जवळपास ३८ प्रजाती या ‘भारतीय वन्यजीव संरक्षण कायदा १९७२’ अन्वये संरक्षित केलेल्या आहेत. कोयनेमध्ये आढळणारा ‘कोयना टोड’ (Xanthophryne koyanensis) हा मंडूक यापूर्वीचे कोयनेच्या खोर्‍यातील वाढत्या बांधकामामुळे धोक्यात आलेला आहे. तोही याच ‘नव महाबळेश्वर प्रकल्पा’तील पट्ट्यात आहे. ‘सातारा गेको’ किंवा ‘सातारी पाल’ या प्रजातीचे प्रमुख अधिवास हे चाळकेवाडी आणि ठोसेघरमधील सडे आहेत. आज या अल्पसंख्य झालेल्या ‘सातार पाली’ला वाचवण्याचे प्रयत्न इथे सर्वांच्या मदतीने होत आहेत. ही दोन्ही ठिकाणे कोयनेच्या पाणलोट क्षेत्राला लागूनच आहेत. या प्रकल्पाच्या अंतर्गत येणारे सडे हा वेगळ्या अभ्यासाचा विषय आहे. Cryptocoryne tortusa ही वनस्पतीदेखील महाबळेश्वर परिसरात अत्यल्प स्थितीत सापडते, जी औषधीदृष्ट्या महत्त्वाची आहे. Eriocaulon bolei या ‘धनगरी फेटा’ची दुर्मीळ प्रजात याच ‘महाबळेश्वर प्रकल्पा’च्या आसपासच्या सड्यावर मिळते. हे सोडून असंख्य दर्जेदार वनस्पती, शैवाके, शैवाळे, पाणथळ वनस्पती यांनी ही जागा सजलेली आहे. या वनस्पती जगताचा आधार घेऊन जगणारे जीव त्यांची सुखेनैव चाललेली एक अन्नसाखळी आहे. अनेक उमेदीचे प्राणीशास्त्रज्ञ आणि वनस्पतीशास्त्रज्ञ येथील सड्यांवरील प्राणी व वनस्पती प्रजातीचा अभ्यास करत आहेत. अनेकांनी इथल्या वनस्पती आणि प्राण्यांच्या दुर्मीळ प्रजाती शोधल्या आहेत. यूजीसी, भारत सरकार, विविध अशासकीय संस्था, होतकरू निसर्गप्रेमी याच परिसरातील जैवविविधता वाचवण्यासाठी-जपण्यासाठी शर्थीचे प्रयत्न करताना दिसतात. इतके सगळे असूनही ‘नव महाबळेश्वर प्रकल्प’ हा जैवविविधता जपून करण्यात येणार आहे, असे सांगितले जात आहे.

 

विकास सुरू होतो तो जमिनीच्या सपाटीकरणाने. मग रस्ते बांधले जातात. वीजेचे खांब जंगलात रुतवले जातात. यंत्रांची घरघर चालू होते. शांत, समृद्ध कोयनेच्या क्षेत्रात नव महाबळेश्वर विकसित होताना ते आवाजविरहित थोडीच होणार आहे. मग काँक्रिटचे लगदे येतील. ठोकळ्यांनी इमारती बनतील. निसर्गाच्या चलविचल अधिवासातील स्थिर, निर्जीव निवासात रहायला शहरातले पर्यटक येतील. मग प्लास्टिक येईल. ते आले की, कोयनेतील वाघ मिनरल वॉटरची बाटली तोंडात घेऊन चालताना एखादा व्हिडिओ व्हायरल होईल. साधी चहाची टपरी टाकली तरी, टपरीच्या आकारापेक्षा चार-पाच पट जागा वापरात येते. शासनाने प्रस्तुत केलेल्या नियमावलीत २० अंशांपेक्षा जास्त उतारावर बांधकाम टाळले जाईल. पर्यावरण विभागाच्या नियमानुसार काम होईल. जैवविविधता प्राधिकरणानुसार काम होईल. असे असले तरी, तिथे तसे काम होईल का, याबाबत निसर्गप्रेमी साशंक आहेत. ‘सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प’ आणि बफर क्षेत्राच्या लगतचा भाग या प्रकल्पात येत आहे. त्यामुळे तिथेही नियम पाळून विकास होणार आहे. मात्र, नियम कोणते हे अस्पष्टच आहे. या विकासाने काय सिद्ध होणार आहे, हे सगळे अधांतरी प्रश्न आहेत. निसर्गप्रेमी, अभ्यासक यांना या प्रकल्पाबाबत बरीच नाराजी आहे, हे शासनालाही माहीत आहे.

या प्रकल्पातून स्थानिक रोजगारनिर्मिती झाली तरी तिथले भूमिपूत्र हे रोजगार करतच आहेत. कामासाठी बाहेरगावी स्थिरस्थावर होतच आहेत. याबाबत बरेचदा चर्चा झाल्या आहेत. मात्र, निसर्गाचे मातेरं करून आपल्याला विकासाची शिखरे गाठता येणार नाहीत, हे वेळी-अवेळी पडणार्‍या पावसाने सिद्ध केले आहे. याच तापमानवाढीचा फटका सरकारच्या तिजोरीवरदेखील बसत आहे, हेही वास्तव आहे. विकास दुसरीकडेही होईल. सरकारला त्यासाठी पाठिंबाच असेल. मात्र, ‘नव महाबळेश्वर प्रकल्पा’मधील जावळीपासून चांदोलीच्या सातार सीमेपर्यंतचा भाग श्वापदांच्या हुंकारांनी आणि पाने-गवताच्या सळसळीने भारलेला आहे. त्यामुळे महाराष्ट्राचे हे अ‍ॅमेझॉन तूर्तास अ‍ॅमेझॉनच राहू देते.