तणावमुक्तीचा आरोग्यमंत्र...

 

 

शेषतः जागतिक लोकसंख्येपैकी ६० टक्के नागरिक हे नोकरदार आहेत. त्यातही बहुतांश कर्मचारी हे त्यांच्या दिवसातील ६० टक्के वेळ कार्यालयातच घालवतात. पण, नोकरीमुळे तणाव, दबाव किंवा चिंता जाणवत असल्यास, तसे वाटणारे तुम्ही या जगात एकटे नाही. किंबहुना, गेल्या काही दशकांमध्ये कामाच्या ठिकाणी ताणतणाव सातत्याने वाढताना दिसतो. ‘कोविड-१९’ साथीच्या आजारानंतर कामाशी संबंधित तणावाच्या पातळीत विक्रमी वाढ झाली आहे. वय, अनुभव किंवा नोकरीचे पद काहीही असले तरी, आपण सर्वजण कामाशी संबंधित ताणतणावाचा सामना करू शकतो. तणावाचे कोणतेही एक कारण नाही आणि तणावाची भावना कशामुळे होऊ शकते, याचे प्रत्येक व्यक्तीचे अनुभवदेखील भिन्न असतात. बरेचदा कामाशी संबंधित तणाव किंवा समस्या चांगल्या प्रकारे व्यवस्थापित न करणे, हे तणावाचे महत्त्वाचे कारण मानले जाते.

 

प्रत्येक कर्मचारी वेगवेगळ्या पद्धतीने तणावाचे व्यवस्थापन करीत असतो. त्यामुळे तुमच्यासाठी जे तणावपूर्ण असू शकते, ते तुमच्या सहकार्‍यासाठी तणावपूर्ण असेलच असे नाही. पण, याबाबतीत संशोधनातून खालील महत्त्वाची कारणे समोर आली आहेत. कामाच्या प्रक्रियेवर नियंत्रण नसणे, जास्त तास काम करणे आणि अनिवार्य ओव्हरटाईम करणे, कामाच्या ठिकाणी गुंडगिरी करणारी माणसे असणे, नोकरीच्या ठिकाणी काम कसे करावे याबद्दल अस्पष्टता किंवा अतिअपेक्षा असणे, कामावरून कमी होण्याची भीती, कामाच्या दिवसांत सामान्य विश्रांतीसाठीसुद्धा ब्रेक घेण्यास असमर्थता असणे, काम नसलेल्या आवश्यक क्रियाकलापांसाठी वेळेचा अभाव (जसे की झोप, व्यायाम आणि करमणुकीचे कार्यक्रम), कामाच्या ठिकाणी भेदभाव, आवश्यक पाठिंबा प्रेरणा व समर्थन आणि भरपाईचा अभाव अशा अनेक गोष्टी आढळतात.

 

हे खरे आहे की, तणाव हा आरोग्यासाठी धोकादायक असू शकतो आणि आनंदी, उत्पादक आणि दीर्घायुष्य जगायचे असेल, तर ते तणाव टाळण्याचे प्रोत्साहन दिले जाते. परंतु, संशोधन असेही सूचित करते, तणाव हा कायमच वाईट नसतो. थोडासा ताणही तुम्हाला एकाग्र, उत्साही आणि कामाच्या ठिकाणी नवीन आव्हाने पेलण्यास सक्षम राहण्यास मदत करू शकतो. तसेच अधिक उत्पादकही बनवू शकतो. पण, आजच्या धकाधकीच्या जीवनात, कामाची जागा अनेकदा भावनिक ‘रोलरकोस्टर’सारखी झालेली दिसते. जेव्हा ताण सहन करण्याची क्षमता वाढते, तेव्हा आपसुकच तुम्हाला ताण कमी जाणवतो. कामाच्या ठिकाणी आव्हाने आणि तणाव यांच्यातही अनेकदा गोंधळ उडतो. काहीवेळेला कामाच्या ठिकाणावरील आव्हानांचा लोकांवर सकारात्मकही परिणाम होऊ शकतो. परंतु, कामाशी संबंधित ताण ही कामाशी संबंधित आरोग्य समस्या आहे, जी मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यास धोकाही निर्माण करू शकते. आपण किती तणावग्रस्त आहोत आणि आपण त्याचा कसा सामना करतो, जसे की आपले एकंदरीत जीवन अनुभव, संगोपन आणि वातावरण असे इतर घटकदेखील प्रभावित करू शकतात.

 

तथापि, खूप जास्त दबाव तणावपूर्ण बनू शकतो आणि आपल्या दैनंदिन आनंदावर आणि जीवनाच्या गुणवत्तेवर परिणाम करू शकतो, ज्यामुळे आपल्याला शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या अस्वस्थ वाटू शकते. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या म्हणण्यानुसार, कामाचा ताण हा तुमच्या नोकरीच्या अत्याधिक दबावाचा परिणाम आहे. अल्प मुदतीच्या तणावाच्या लक्षणांमध्ये ताणलेले स्नायू आणि वाढलेला घाम, हृदयगती, श्वासोच्छवासाचा वेग आणि रक्तदाब यांचा समावेश होतो. मानसिक आरोग्याच्या अनेक समस्या कामावरील ताणामुळे दिसून येतात. जणू काही तुम्ही कामावर भावनिक रोलरकोस्टर अनुभवत असता. कामाच्या स्वरूपाला घाबरणे, चिडचिड किंवा नैराश्य आणि चिंता होणे, कामात रस कमी होणे, लक्ष केंद्रित करण्यात अडचण होणे यांचा या तणावांच्या प्रकारांमध्ये समावेश होतो.

 

तणाव हा केवळ भावनिक प्रतिसाद नाही. दीर्घकालीन तणावामुळे शारीरिक लक्षणेदेखील स्पष्टपणे दिसू शकतात. तणावामुळे वारंवार डोकेदुखी, तीव्र वेदना, वारंवार होणारे आजार, पचनसमस्या, भूकेत बदल, झोपेत बदल, वाढलेला थकवा, कामवासना कमी होणे असे शारीरिक परिणाम दिसून येतात.

 

 

कामाशी संबंधित ताण आणि दबाव व्यवस्थापित करण्यात मदत करण्यासाठी काही उपाय करता येतील. सर्वप्रथम मुळात तुम्हाला जे तणावपूर्ण वाटते ते शोधा.

 

तुम्हाला कशामुळे ताण येतो, हे ओळखणे महत्त्वाचे आहे. तुमच्याकडे खूप जबाबदार्‍या आहेत आणि दिवसात पुरेसा वेळ मिळत नाही? कामाच्या ठिकाणी खूप बदल किंवा अनिश्चितता आहे का? तुम्हाला सहकार्‍यांसोबतचे संबंध कठीण वाटत आहेत का? कामात तुम्हाला कशामुळे दडपल्यासारखे किंवा चिंता वाटते, हे लक्षात घेण्याचा प्रयत्न करा. तुम्हाला तणाव का आहे, हे समजून घेतल्याने तुम्हाला पुढे काय करावे, हे ठरवण्यात मदत होऊ शकते.

 

आपण काय बदलू शकता यावर लक्ष केंद्रित करा. एकदा तुम्हाला कळले की, तुम्हाला कशामुळे तणाव जाणवतो आहे, त्यानंतर मग काय बदलणे तुमच्या नियंत्रणात आहे आणि काय नाही, ते शोधा. उदाहरणार्थ, तुम्ही कोणते तास किंवा दिवस काम करता किंवा तुम्ही दुपारचे जेवण केव्हा घेता, यावर तुमचे कोणतेही नियंत्रण नसेल. परंतु, तुम्ही ज्या गोष्टींवर नियंत्रण ठेवू शकता, त्यांचा विचार करा. तुमच्या कामाच्या दिवसांत काही आनंद आणण्यासाठी इतर मार्ग शोधण्याचा प्रयत्न करा. तुम्ही मिलनसार होण्यासाठी वेळ काढू शकता किंवा कामाच्या आधी किंवा नंतर फिरायला जाऊ शकता. (क्रमशः)