भारतीय सैन्याचे ‘ऑपरेशन पोलो’ आणि हैदराबाद संस्थानाचे विलीनीकरण

दराबाद संस्थानात पाच दिशांनी लष्कर शिरले. वायव्येला औरंगाबादकडून, पश्चिमेला सोलापूरकडून, ईशान्येला आदिलाबादकडून, दक्षिणेला कर्नुलकडून, तर आग्नेयेला विजयवाड्याकडून लष्कराने संस्थानी हद्दीत प्रवेश केला. वेगवेगळ्या विभागांसाठी दलप्रमुख होते. सोलापूरहून शिरलेल्या तुकड्यांचे नेतृत्व मेजर जनरल चौधरी यांच्याकडे होते, तर औरंगाबादच्या बाजूने शिरलेल्या तुकड्यांचे नेतृत्व मेजर जनरल डी. एस. बार यांच्याकडे होते.

पहाटे ४ वाजता भारतीय सैन्याने हैदराबाद राज्यात प्रवेश केला. पहिल्या तासातच तुळजापूर सर झाले. पहिली लढाई सोलापूर सिकंदराबाद महामार्गावरील नळदुर्ग किल्ल्यावर निझामाची पहिली हैदराबाद इन्फंट्री आणि भारतीय सैन्याची आक्रमण करणारी सातवी ब्रिगेड यांच्यात झाली.वेग आणि आश्चर्याचा (speed and surprize) वापर करून, सातव्या इन्फंट्री ब्रिगेडने बोरी नदीवरील एक महत्त्वाचा पुलावर ताबा मिळवण्यात यश मिळवले, त्यानंतर दुसर्‍या शीख बटालियनने नळदुर्ग येथील हैदराबादी पोझिशन्सवर हल्ला केला.बोरी नदीवरील पूल आणि रस्ता सुरक्षित झाला व पहिल्या आर्मर्ड ब्रिगेडचा एक आर्मर्ड कॉलम-स्मॅश फोर्सचा एक भाग- नळदुर्गपासून आठ किमी अंतरावर असलेल्या जलकोट शहरात ९ वाजता पोहोचला, ज्यामुळे ‘९ डोगरा’चे कमांडंट लेफ्टनंट कर्नल रामसिंग यांच्या नेतृत्वाखाली ‘स्ट्राईक फोर्स’च्या तुकड्यांसाठी मार्ग मोकळा झाला.३.१५ वाजता हैदराबादच्या आत ६१ किमी अंतरावर असलेल्या उमरगा शहरात हा चिलखती आर्मर्ड कॉलम पोहोचला. जिथे त्याने शहराचे रक्षण करणार्‍या रझाकार युनिट्सच्या प्रतिकारावर मात केली.

 

दरम्यान, थर्ड कॅव्हेलरीची एका तुकडी, १८व्या किंग एडवर्डच्या कॅव्हेलरीची एक तुकडी, ‘९ पॅरा फील्ड रेजिमेंट’ची एक तुकडी, दहा फील्ड कंपनी इंजिनियर्स, ३/२ पंजाब रेजिमेंट, २/१ गुरखा रायफल्स, एक मेवाड इन्फंट्री यांनी नळदुर्गच्या उत्तर-पश्चिमेस सुमारे ३४ किमी अंतरावर असलेल्या तुळजापूर शहरावर साहाय्यक तुकड्यांबरोबर हल्ला केला.ते पहाटे तुळजापूरला पोहोचले. जिथे त्यांना निझामाच्या पहिल्या हैदराबाद इन्फंट्रीच्या तुकडीचा आणि सुमारे २०० रझाकारांचा प्रतिकार झाला. ज्यांनी आत्मसमर्पण करण्यापूर्वी दोन तास लढा दिला. नदीला मोठा पूर आल्याने ती पार करणे शक्य नव्हते. म्हणून लोहारा शहराकडे जाणारी पुढील वाटचाल रखडली.नळदुर्गला जोरदार प्रतिकार झाला. तेथील पूल निजामी सैन्याने उडवून देण्यापूर्वीच भारतीय लष्कराने कब्जात घेतला. सेनेने औरंगाबादच्या बाजूला जालना रस्त्याने मुसंडी मारली. परभणी जिल्ह्यात कन्हेरगाव जिंकले. कर्नुल विभागात तुंगभद्रेवरील महत्त्वाचा पूल ताब्यात आला. आदिलाबाद भागात बल्लारशहाचा पूलही ताब्यात आला.

 

पूर्वेकडील आघाडीच्या सैन्याला लेफ्टनंट जनरल ए. ए. रुद्र यांच्या नेतृत्वाखाली ‘हैदराबाद स्टेट फोर्स’च्या दोन बख्तरबंद कारच्या तुकड्यांकडून तीव्र प्रतिकार झाला. हंबर आर्मर्ड गाड्या आणि ‘स्टॅघ हाऊंड्स,’ म्हणजे दुसरा आणि चौथा ‘हैदराबाद लान्सर्स’ सुसज्ज होते. परंतु, ८३० तासांनी कोडार शहरात पोहोचण्यात भारतीय सैन्य यशस्वी झाले. तीव्र लढाईचा सामना करीत, दुपारपर्यंत फौज मुनागाला पोहोचली.हॉसपेटमध्ये दोन लढाया लढल्या गेल्या. जिथे एक लान्सर्स व म्हैसूरने रझाकार आणि पठाणांच्या युनिट्सपासून साखर कारखाना हल्ला करून त्यावर ताबा मिळवला आणि तुंगभद्र येथे-जिथे पाच/पाच गुरख्यांनी हल्ला केला आणि हैदराबादी सैन्याकडून एक महत्त्वाचा पूलावर ताबा मिळवला.

वरंगळ व बीदरच्या विमानतळांवर बॉम्बफेक केली. भारतीय सैन्याने हैदराबाद संस्थानाला दि. १३ सप्टेंबर रोजी चहुबाजूंनी घेरले. आजच्या उस्मानाबाद (धाराशिव) जिल्ह्यातील नळदुर्गजवळच्या लष्करीदृष्टया महत्त्वाच्या अशा पुलावर आणि दौलताबादनजीक महत्त्वपूर्ण लष्करी हालचाली लष्कराने केल्या आणि रझाकारी टोळ्यांचे डावपेच निष्फळ ठरवले.पश्चिम आघाडीवरील पहिल्या दिवसाचा शेवट भारतीयांनी हैदराबादी फौजांना मोठ्या प्रमाणात घातपात करून आणि मोठा भूभाग काबीज करून केला. पकडलेल्या निजामी सैन्य, रझाकार आणि भाडोत्री सैनिकांमध्ये एक ब्रिटिश भाडोत्री होता, ज्याला नळदुर्गजवळील पूल उडवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती.

उमरगा येथे तळ ठोकलेले सैन्य ४८ किमी पूर्वेला राजेश्वर शहराकडे निघाले. हवाई टेहाळणीत वाटेत निझामी सैन्याच्या अ‍ॅम्बुश पोझिशन्स दिसल्या. त्यामुळे टेम्पेस्टच्या स्क्वॉड्रनकडून त्यांच्यावर हवाई हल्ले केले गेले. या हवाई हल्ल्यांमुळे मार्ग मोकळा झाला आणि दुपारपर्यंत भूदलाला राजेश्वरपर्यंत पोहोचण्यास आणि रस्ते सुरक्षित करण्यास मदत मिळाली.यादरम्यान पूर्वेकडील आक्रमण रणगाडाविरोधी खंदकाने मंदावले. नंतर सूर्यपेटपासून सहा किमी अंतरावर पहिल्या लान्सर्स आणि पाचव्या इन्फंट्रीवर टेकडी पोझिशनमधून जोरदार गोळीबार करण्यात आला. ‘२/५ गुरखा’ या बर्मा मोहिमेतील दिग्गजांनी या पोझिशन्सवर हल्ला केला आणि निझामी सैनिकांची गंभीर जीवितहानी झाल्याने त्यांचा पराभव झाला.त्याचवेळी ‘३/११ गुरखा रायफल्स’ आणि आठव्या कॅव्हेलरीने उस्मानाबादवर हल्ला केला आणि रझाकारांशी जोरदार लढाईनंतर हे शहर ताब्यात घेतले.

मेजर जनरल डी. एस. ब्रार यांच्या नेतृत्वाखालील फौजेला औरंगाबाद शहर काबीज करण्याचे काम सोपवण्यात आले. इन्फंट्री आणि कॅव्हेलरीच्या सहा कंपन्यांनी शहरावर हल्ला केला. परिणामी, नागरी प्रशासन दुपारी भारतीयांना शरण आले.जालन्यात लढाया झाल्या-ज्यात तीन शीख, ‘२ जोधपूर इन्फंट्री’ची एक कंपनी आणि ‘१८ कॅव्हेलरी’च्या काही रणगाड्यांना हैदराबादी सैन्याच्या कठोर प्रतिकाराचा सामना करावा लागला.दि. १४ सप्टेंबरला दौलताबाद मुक्त केले. जालनाही मुक्त केले. सोलापूरकडून शिरलेल्या तुकड्या सिकंदराबादच्या अर्ध्या वाटेवर पोहोचल्या. उस्मानाबाद व येरमाळाही ताब्यात आले. विजयवाड्याच्या फौजा सिकंदराबादपासून ६० मैलांवर पोहोचल्या. याच दिवशी कर्नुल येथील रझाकारांचा प्रतिकारही मोडून काढण्यात आला व वरंगळ आणि बिदरच्या विमानतळांवर पुन्हा हल्ला करण्यात आला.

जालना शहर ताब्यात घेण्यासाठी ‘३/११ गुरख्यां’ची एक कंपनी सोडून, उर्वरित सैन्य लातूर आणि नंतर मोमिनाबाद येथे हलवले गेले, जेथे त्यांनी निझामी सैन्याच्या तीन ‘गोवळकोंडा लान्सर्स’वर कारवाई झाली, ज्यांनी आत्मसमर्पण केले.सुर्रियापेट शहरात हवाई हल्ल्याने हैदराबादी/निझामी संरक्षणाचा बहुतांश भाग साफ केला, तरीही काही रझाकार युनिट्सने शहरावर कब्जा केलेल्या दोन ते पाच गुरख्यांचा प्रतिकार केला. माघार घेणार्‍या हैदराबादी सैन्याने भारतीय सैन्याला उशीर करण्यासाठी मुसी येथील पूल उद्ध्वस्त केला. परंतु, कव्हरिंग फायर देण्यात ते अयशस्वी ठरले, ज्यामुळे पुलाची त्वरित दुरुस्ती होऊ शकली. नरकटपल्ली येथे दुसरी लढाई झाली, जिथे भारतीय सैन्याने एका रझाकार युनिटचा नाश केला.दि. १५ सप्टेंबरला औरंगाबादवरील चढाई फत्ते झाली. हुमनाबाद पडले. शहागडच्या पुलावर कब्जा झाला. जनरल चौधरींचे सैन्य सिकंदराबादला पोहोचले.

लेफ्टनंट कर्नल राम सिंग यांच्या नेतृत्वाखालील ‘टास्क फोर्स’ पहाटेच्या वेळी जहिराबादच्या दिशेने निघाले. परंतु, ’माईनफिल्ड’मुळे त्यांच्या हल्ल्याची गती कमी झाली, जे त्यांना ’क्लिअर’ करावे लागले. सोलापूर-हैदराबाद शहर महामार्गासह बिदर रस्त्याच्या जंक्शनवर पोहोचल्यावर, घातपात पोझिशनमधून निझामी सैन्याने गोळीबार केला. तथापि, घात लावलेल्या निझामी सैन्याला हरवळण्यासाठी काही तुकड्या सोडून, रात्रीच्या वेळी जहिराबादच्या पलीकडे १५ किलोमीटरपर्यंत सैन्याचा मोठा भाग पुढे सरकला.

 

 

दि. १७ सप्टेंबरच्या पहाटे भारतीय सैन्याने बिदरमध्ये प्रवेश केला. दरम्यान, पहिल्या आर्मर्ड रेजिमेंटच्या नेतृत्वाखालील सैन्य हैदराबादपासून ६० किमी अंतरावर असलेल्या चित्याल शहरात होते, तर दुसर्‍या कंपनीने हिंगोली शहराचा ताबा घेतला. पाचव्या दिवसाच्या सकाळपर्यंत हे स्पष्ट झाले होते की, हैदराबाद सैन्य आणि रझाकार सर्व आघाड्यांवर पराभूत झाले होते आणि त्यांची प्रचंड जीवितहानी झाली आहे. दि. १७ सप्टेंबर रोजी संध्याकाळी ५ वाजता, सशस्त्र कारवाई समाप्त झाली. दि. सप्टेंबर १८, १९४८ रोजी निजामाने पराभव स्वीकारला. हा निजाम मराठेशाहीच्या काळापासून एक डोकेदुखी बनलेला होता. मात्र, या विलीनीकरणाने ही डोकेदुखी कायमची संपली.