भक्ताच्या ठिकाणची अतिलीनता

विवेकाचा वापर केला, तर अनेक गोष्टी सहजसाध्य होतात. समर्थ विचारात विवेकाला महत्त्वाचे स्थान आहे. दासबोधात समर्थांनी जागोजागी विवेकाचे महत्त्व सांगितले आहे. विवेकाचे महत्त्व सांगणारा दुसरा कोणीही तत्त्ववेत्ता समर्थांच्या समकालीनांत दिसत नाही. विवेक सांभाळणारा मनुष्य सहसा भोळसर भाबड्या आचरणाच्या आहारी जात नाही. तो भावनाप्रधान न होता परिस्थितीचे गांभीर्य ओळखतो. तथापि, त्याच्या ठिकाणी आपल्या ज्ञानाचा, कर्तृत्वाचा गर्व असत नाही. भक्तीबाबत तो जागरुक असतो. आपल्या भक्तीचे भांडवल करून तो स्वतःचे महत्त्व वाढवीत नाही. यासाठी माणसाने सर्व ठिकाणी विवेकाचा पुरस्कार केला, तर आयुष्यात समतोलपणा साधून जीवनमूल्ये, कला, विद्या, भक्ती, अध्यात्म इत्यादी ठिकाणी त्याला आदर्श निर्माण करता येतात. विवेक विचाराने भगवंताची सगुणभक्ती आणि भक्ताचे सदाचरण यांची सांगड घालणे कल्याणकारी आहे, हे आता स्वामी पुढील श्लोकात सांगत आहेत-

समर्थांनी भक्ताच्या संदर्भात ’अतिलीनता’ हा शब्द वापरल्याने त्यातील अर्थाची छटा नीट समजून घेतली पाहिजे. व्यवहारात कोणी अती नम्रभावाने वागू लागला की त्याविषयी शंका उत्पन्न होते. त्यात काही स्वार्थी हेतू किंवा दिखावा नाही ना, असे वाटू लागते- राजकारणी लोक नेहमी सर्वांना हात जोडून नमस्कार करीत असतात. परंतु, ते ’अती नम्र’ आहेत असे कुणी समजत नाही. असे समर्थ या श्लोकात ’अती लीनता’ भक्तासाठी आवश्यक आहे असे का सांगतात, याचा विचार केला पाहिजे. ही अकृत्रिम लीनता भक्ताच्या ठिकाणची देहबुद्धी किती प्रमाणात आहे, ते दाखवीत असते. देहबुद्धी घट्ट असेल, तर तो मनुष्य ‘मी देहच आहे’ असे समजत असतो. देहाचे लाड पुरवण्यात तो आनंद मानत असतो. त्यामुळे तो स्वार्थी असतो. देवाची भक्तीसुद्धा तो भौतिक गोष्टी मिळाव्यात यासाठी करीत असतो.

थोडक्यात, तो भगवंताला आपल्या देहसुख तृप्तीचे साधन समजू लागतो. माणसाची देहबुद्धी कमी झाल्याशिवाय त्याच्या अंगी हीनता, नम्रपणा येत नाही. स्वाभाविक नम्रता, लीनता ही देहबुद्धीची श्रेणी दाखविणारी दर्शकमोजमाप यंत्रणा (indicator) आहे, असे समजावे. जितकी देहबुद्धी कमी, तितकी लीनता जास्त. भगवंताकडे जाताना भक्ताच्या अंगी ’अती लीनता’ आहे, याचा अर्थ त्याची देहबुद्धी नाश पावलेली आहे. असा भक्त देवाला प्रिय असतो. देहबुद्धीतून निर्माण झालेले अहंभाव, गर्व, नाग, द्वेष असले विकार परमार्थाला बाधक असतात. भगवंताच्या सामर्थ्यापुढे कोणी स्वतःला श्रेष्ठ समजत असेल, तर त्याला मूर्ख किंवा पढतमूर्ख म्हणावे लागेल. यासाठी स्वामी भक्ताच्या ठिकाणी ’अतीहीनता’ असावी असा शब्दप्रयोग करतात. ही हीनता स्वभावतः म्हणजे सहजपणे आलेली असावी - लीनता आणि दीनता अर्थात दैन्यवाणेपणा यात फरक आहे. लीनतेत सामर्थ्य असते, प्रामाणिकपणा असतो. दीनतेत लाचारी असते, दीनवाणेपणा, असमर्थता असते. लीनतेचा स्वभाव असलेल्या भक्ताच्या ठिकाणी भौतिक वैभव, बल असते. पण, त्याचा त्याला गर्व नसतो.

वृक्ष फळभाराने वागतो तशी ही नम्रता असते. रामासमोर हात जोडून आज्ञेची वाट पाहणार्‍या हनुमंताची, नम्रता, ती ही लीनता असते. अशा भक्ताला पाहून सज्जनांना आनंद होतो. भक्ताने स्वाभाविक अशा लीनतेने सज्जनांना आनंद मिळवून द्यावा. तो आनंद भगवंताकडे पोचता होतो. आपण देशाला कष्ट देऊन सज्जनांच्या उपयोगी पडावे. समाजातील चांगली कामे करण्यासाठी आपण देहकष्ट करून हा देह कारणी लावावा. समर्थ साक्षेपाला म्हणजे सततोद्योगाला महत्त्वाचे स्थान देतात. आळसाचा त्यांना तिटकारा आहे, म्हणून सज्जनांसाठी, समाजहितासाठी देह झिजवावा. तसेच भगवंतासाठीही देह झिजवावा. भगवंताचे जे उत्सव असतील, त्यासाठी पडेल ते काम करून उत्सवास साहाय्य करावे. उत्सवात भगवंताची सगुण मूर्ती असते. निर्गुण परब्रह्माचे ते सगुण रूप असल्याने त्या रूपाची अत्यंत आदरपूर्वक भक्ती करावी. देवाच्या उत्सवात काम केल्याने आपला देहस्वार्थ कमी होऊ लागतो - निःस्वार्थ सेवेची सवय लागते. उत्सवासाठी जी संतसज्जन मंडळी जमलेली असतात, त्यांच्या सहवासात सेवाभावाने राहिल्यास संतसंगतीचा लाभ होतो. भगवंत समजण्यास संतसंगती उपयोगी पडते. समर्थ दासबोधात सांगतात की,

त्यासाठी सगुण भक्ती अंती आदरपूर्वक करावी, असे स्वामी सांगतात.