टसर रेशीम आणि शाश्वत रोजगार

’टसर’ म्हणजेच ‘जंगली’ या अर्थाने ’टसर’ रेशीम हा शब्दप्रयोग केला जातो. पतंग किंवा ’मॉथ’ म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या अळीपासून रेशमी धाग्याची निर्मिती केली जाते आणि यालाच ’टसर रेशीम’ असं म्हंटलं जातं. 2009 मध्ये कोल्हापूरच्या शिवाजी विद्यापीठात ’टसर रेशीम’ हा माझ्या ‘पीएच.डी’चा विषय होता. ‘झुऑलॉजी’ म्हणजेच प्राणिशास्त्र विभागामध्ये यावर आम्ही शिक्षण घेत होतो. टसर रेशीमवर तिथे प्रयोग चालू होता, त्यात खाद्य वगैरै आणून अळ्यांचं संगोपन केलं जात होतं आणि त्यातून कोष निर्मिती करण्याचं काम सुरू होतं. सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांमध्ये मोठ्या प्रमाणात ऐनाची झाडे आहेत.

पतंगांच्या म्हणजेच मॉथच्या नर आणि मादी अशा एका जोडीचे मिलन (ारींळपस) घडवून आणलं जातं आणि त्यामध्ये मग मादी अंडी घालते. एका वेळेला साधारण 150 ते 200 अंडी मादी घालते. ही अंडी गोळा करुन ती स्वच्छ धुतली जातात आणि एका मडक्यामध्ये उबवण्यासाठी ठेवली जातात. अंडी उबण्यासाठी साधारण 10-12 दिवसांचा काळ घेते आणि त्यानंतर अळ्यांची पिल्ले बाहेर पडायला सुरुवात होते. याची पिके साधारण तीनवेळा घेतली जातात - जून, जुलै, सप्टेंबर, ऑक्टोबर किंवा नोव्हेंबर, डिसेंबर. जून, जुलैच्या पहिल्या हंगामात आलेली पिल्ले शेतकर्‍यांना दिली जातात, यांचा काळ एक महिन्यांपर्यंत असतो. पुढच्या दीड महिन्यांत आलेल्या अळ्या दिल्या जातात.

निर्मिती केंद्रामध्ये त्यांची निर्मिती केली जाते आणि पुन्हा तिसरे पीक येईपर्यंत त्याचे वाटप शेतकर्‍यांना केला जाते. एका ट्रेमध्ये पसरवून अंड्यांची उबवण केली जाते. अंड्यातून पिल्ले बाहेर पडल्यानंतर त्यांना ट्रेमध्ये कोवळा हिरवा पाला दिला जातो. या कोवळ्या पानावर त्या चढल्या की त्यांना अलगद झाडावर सोडून देण्यात येते आणि त्या झाडाची पाने खायला हळूहळू सुरू करतात. 15-20 दिवस याच झाडांवर त्याचं संगोपन केलं जातं. टसर अळीच्या एकूण पाच अवस्था असतात. तिसरी अवस्था पूर्ण केल्यानंतर या अळ्या बर्‍यापैकी मोठ्या होतात, आणि त्या फांद्यांद्वारे सोडल्या जातात. वातावरणानुसार त्या आपली पाचवी अवस्था पूर्ण करतात.

पाचवी अवस्था पूर्ण झाल्यानंतर अळी पानं खाणं बंद करते आणि आपलं घर बांधायला सुरुवात करते. तिच्या शरीरात असलेल्या चिकट द्रवरुप पदार्थापासून ती स्वतःभोवती धागा विणायला सुरुवात करते. ही प्रक्रिया दोन दिवसांपर्यंत सुरू असते. दोन दिवसांनंतर एक परिपक्व रेशीम कोष तयार होतो. त्या कोशामध्ये जवळजवळ 500 ते 600 मीटर इतक्या मोठ्या अंतराचा धागा असतो. हे कोष तयार झाल्यानंतर पुन्हा दोन दिवसांसाठी ते तसेच ठेवण्यात येतात आणि पाचव्या सहाव्या दिवशी ती फांदी कापून ते कोष काढून घेतले जातात.

भंडारा, गोंदिया, चंद्रपूर, छत्तीसगढ मध्ये हा प्रकल्प सुरू होता. प्रत्यक्ष प्रकल्प सुरू करण्यापूर्वी स्थानिक लोकांना हा प्रकल्प दाखवणे गरजेचे होते, म्हणून शेतकर्‍यांना दाखविण्यासाठी तिकडे घेऊन गेलो होतो.

2017 पासून मी याचा चांगला पाठपुरावा करणं चालू केलं होतं. मात्र, तोपर्यंत वन विभागाला या प्रकल्पाचं तितकंसं महत्त्व कळून आलं नव्हतं. त्यामुळे काही खासगी कंपन्यांकडे ही मी गेलो पण प्राथमिक स्तरावर असल्यामुळे यामध्ये गुंतवणूक करायला कोणीही तयार नव्हते. 2020-2021 मध्ये टाळेबंदीमुळे पुन्हा या कामात अडथळा निर्माण झाला. पण 2022 मध्ये मात्र, जिल्हा नियोजन समिती, प्रशासन, वन विभाग आणि स्थानिक लोकप्रतिनिधींना भेटायला सुरुवात केली आणि तत्काळ काम चालू केलं. त्यांना त्या संकल्पना आवडल्या आणि त्यातून काम सुरू झालं.

त्यातून कोल्हापुरातील ऐनवाडी या गावाची प्राथमिक निवड केली. यात 70-80 झाडांवर आपण दहा हजारांहून अधिक कोशांची निर्मिती केली. यातूनच वन्यप्राण्यांपासून काहीही नुकसान नाही आणि उत्पन्नाचा स्रोत म्हणून ही एक चांगली पर्यायी पीकव्यवस्था होऊ शकते हे सिद्ध करुन दाखवलं.

आत्ता हा प्रकल्प प्रायोगिक स्तरावर असला तरी त्याचे अनेक फायदे आपल्याला 2025 पर्यंत निश्चितपणे दिसणार आहेत. या भागात सगळीकडे रोजगाराची समस्या मोठी आहे. भातशेती आणि नाचणी शेती हिच पिके घेतली जायची. त्यात ही शेती ही स्वतः खाण्यापुरती म्हणूनच केली जात होती, त्यामुळे यात उद्योग किंवा व्यवसाय असा होत नव्हता. रोजगारासाठी शहरी भागात येथील तरुणांचे सातत्याने स्थलांतर होत असते. ते कमी करण्यासाठी या उद्योगाचा मोठा परिणाम झाला आणि त्यातून चांगल्या अर्थार्जनाची ही सोय आहे. यामुळे येथील जीवनात अनेक बदल झाले आहेत.

तसेच, यातून बर्‍याच मोठ्या प्रमाणात जैवविविधतेचे रक्षण होण्यास ही प्रत्यक्ष अप्रत्यक्षपणे होणार आहे. जंगल रेशीममुळे वन्यप्राणी आणि स्थानिक लोक यांच्यातले संबंध चांगले होण्यास मदत होणार आहे. या झाडाला कुठल्याही प्रकारची कीड किंवा वाळवी लागत नाही, त्यामुळे या झाडाला कोणतेही धोके नसतात. एका उदाहरणामध्ये एकाच घरातली चौथी पिढी आज ऐनाच्या झाडावर उत्पादन घेत आहे. 2026 मध्ये या प्रकल्पाचा रिपोर्ट युनेस्कोला पाठवण्यात येणार आहे. ’वर्ल्ड हेरिटेज साईट’ म्हणून घोषित होऊन त्याच्या संवर्धनाचं काम व्हायला हवं, यासाठी प्रयत्न केले जाणार आहेत.