‘रोड हिप्नोसिस’चा मरणडोह

समृद्धी महामार्गावर होणार्‍या अपघाताचे कारण शोधण्यासाठी नागपूर येथील ‘व्हीएनआयटी’ संस्थेच्या ’सिव्हिल इंजिनिअरिंग’ शाखेच्या परिवहन अभियांत्रिकीच्या विद्यार्थ्यांनी नुकतेच उपयुक्त संशोधन प्रसिद्ध केले. ‘महामार्ग संमोहन’ अर्थात ‘रोड हिप्नोसिस’ हे महत्त्वाचे कारण ३३ टक्के अपघातास कारणीभूत असल्याचा निष्कर्ष या संशोधकांनी काढला. रोजच्या स्थळी जाण्यासाठी मानवामध्ये स्वयंचलितता यंत्रणा असते. म्हणजे रोज एकच मार्गावरून गेल्याने वाट लक्षात ठेवण्यासाठी मेंदूला ताण द्यावा लागत नाही. मनात कितीही विचार सुरू असले, तरी व्यक्ती बरोबर असंख्य विचारांच्या धुंदीतही इच्छित स्थळी पोहोचतोच. पण, स्वयंचलिततेमध्ये वाहन चालवताना जेव्हा चालकाचे लक्ष दुसरीकडे जाते, तेव्हा ती व्यक्ती अर्धवट स्मृतिभ्रंशाच्या स्थितीमध्ये जाते. त्याला ‘रोड हिप्नोसिस’ किंवा ‘मार्ग संमोहन’ म्हणतात. ‘हायवे संमोहना’मध्ये वाहन चालवताना चालकाचे वाहनावर पूर्णपणे नियंत्रण असते, तरीही अपघात घडतात. कारण, रस्ता मोकळा, चांगला असला की, चालकाचे लक्ष दुसरीकडे भरकटते. महामार्गावर ट्रॅफिक फारसे नसल्याने वाहनचालकाची एकाग्रता नष्ट होते. आजूबाजूने फक्त गाड्या सुसाट धावत असतात आणि मग चालकाचे मन निष्क्रियतेकडे जाते. यालाच ’महामार्ग संमोहन’ असे मानसशास्त्रज्ञीय परिभाषेत संबोधित केले जाते. कोणत्याही अडथळ्यांशिवाय एखाद्या महामार्गावर गाडी एका सरळ मार्गावर अनेक तास धावत राहिली की, चालकाच्या हालचाली स्थिर होत जातात. मेंदू क्रियेच्या प्रक्रियेसाठी निष्क्रिय होतो. मेंदूच्या कुंठितावस्थे (स्टॅगनन्सी)ने चालक अर्धवट ग्लानी, झोपेत वाहन चालवत राहतो. म्हणूनच अपघात घडतात. ही अवस्था येण्या अगोदर चालक प्रथम सक्रिय असतो. मात्र, नंतर न थांबता सलग ’ड्रायव्हिंग’ केल्यानंतर रस्त्यांचे संमोहन सुरू होते. या अवस्थेला ‘डोळे उघडे ठेवून झोप’(स्लिपिंग विथ ओपन आईज) असेही तज्ज्ञ म्हणतात. समृद्धी महामार्गावर झालेले ३३ ते ४० टक्के अपघात या ‘रोड हिप्नोसिस’मुळेच झाल्याचे संशोधन विद्यार्थ्यांनी सप्रमाण सिद्ध केले आहे. त्यांचा हा दावा नक्कीच निराधार नाही. ‘विकासाचा महामार्ग’ मानवाच्या नाशाचा डोह ठरू नये, एवढेच!