राष्ट्रपुरुष श्रीशिवरायांचा ३५० वा राज्याभिषेक दिन : एक इतिहास चिंतन

प्रत्येक राष्ट्राला स्वतःचा एक इतिहास असतो. तो इतिहास नियमितपणे त्या राष्ट्राला प्रेरणा देत राहतो. त्या प्रेरणेमुळे ते राष्ट्र आत्मनिर्भर होते. आपला बराच मोठा इतिहास परकीयांनी लिहिला. तो म्हणावा तसा आपल्यासाठी प्रेरणादायी ठरला नाही. अनेक इतिहास संशोधक संशोधन करत असतात. आजही आपला खूप मोठा इतिहास व त्यातील अनेक संकल्पना संशोधकांच्या प्रतीक्षेत आहेत. एखाद्या घटकावर संशोधन करताना आधी त्या घटकासंदर्भात किती आणि काय काम झाले, हे समजून घेणे आवश्यक असते. एकदा का ते समजले तर त्या संदर्भात आपल्याला पुढे काय काम करायचे, ते कळू शकते, अन्यथा आधी इतरांनी जे केले तेच आपण केले, तर ते संशोधन नाही होत. त्याला मान्यताही मिळत नाही. एखादी घटना जेव्हा आपण बघतो, ऐकतो किंवा वाचतो, त्यावेळी आपल्या मनात त्या घटनेसंदर्भात जे चिकित्सात्मक भाव उत्पन्न होतात व त्यातून आपण जे निष्कर्ष काढतो त्यालाच साकल्याने ‘संशोधन’ असे म्हणतात. इतकी संशोधन प्रक्रिया सोपी असते.

पण, इतिहास संशोधनात असे करता येत नाही. कारण, ऐतिहासिक घटना या पूर्वी घडून गेलेल्या असतात. आपल्याला संशोधन करायचे, म्हणून त्या पुन्हा घडवून आणता येत नाहीत. उदाहरणार्थ, १७६१ मध्ये झालेले पानिपतचे युद्ध, एखाद्या इतिहास संशोधकाला, संशोधन करायचे, म्हणून ते युद्ध पुन्हा होऊ शकत नाही.

त्यामुळे इतिहासाचे संशोधन करताना ज्या घटकासंदर्भात संशोधन करावयाचे आहे. त्या संदर्भातील उपलब्ध असलेले दस्तावेज, त्या कालखंडातील दगड किंवा धातूच्या आज उपलब्ध असलेल्या वस्तू, युद्धाच्या ठिकाणी असलेल्या खुणा, वापरलेली हत्यारे, पत्रव्यवहारासाठी वापरलेल्या कागदाचा कालखंड किंवा त्याच्या शाईचाही कालखंड, तत्कालीन सामाजिक स्थिती, राजकीय घडामोडी, भौगोलिक परिस्थिती, शेती, व्यापार, दळणवळणाची साधने, गुहाचित्रे, लोकगीते, आख्यायिका, पोवाडे, श्रुती, स्मृती, इतर संदर्भ साहित्य आदींचे चिकित्सापूर्वक निरीक्षण करावे लागते. इतिहास संशोधन करताना जसजशी नवीन ऐतिहासिक माहिती, दस्तावेज मिळत जातात, तसतसा जुन्या संकल्पना बदलून नवीन संकल्पना प्रस्थापित होत जातात. म्हणजेच जसे पुरावे उपलब्ध होत जातात, तसे इतिहास संशोधनात बदल होत जातात. वस्तुत: कोणतेही संशोधन ही सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. कोणत्याही ऐतिहासिक घटनेचा अभ्यास करताना, संशोधनाची वरील पद्धत वापरणे आवश्यक असते. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाला यावर्षी ३५० वर्षं पूर्ण होत आहेत. शिवराज्याभिषेक ही घटना आपल्यासाठी, महाराष्ट्रासाठी, भारतासाठीच नव्हे, तर संपूर्ण मानव जातीच्या कल्याणासाठी झालेली ही एक ऐतिहासिक घटना आहे.

म्हणूनच यावर्षी आपण हा राज्याभिषेक दिन या भूतलावर ज्या ज्या ठिकाणी शक्य त्या सर्व ठिकाणी दिव्यांची रोषणाई करत साजरा करत आहोत. स्वतः महाराजांनी आपल्या राजमुद्रेत ’मुद्रा भद्राय राजते’चा उल्लेख केला आहे. याचाच अर्थ ही मुद्रा जिथे उमटेल तिथे अभद्र काही असणार नाही, असा विश्वास समाजाला दिला आहे. हे रयतेचे, रयतेच्या कल्याणासाठी स्थापलेले आधुनिक जगातील पहिले राज्य आहे. छत्रपतींचा इतिहास हा तुम्हां-आम्हां सर्वांसाठी नुसताच प्रेरणादायी नाही, तर वर्तमानकाळातील आपल्या सर्व समस्या सोडविण्यासाठी मार्गदर्शकही आहे. शिवराज्याभिषेकाचे ३५०वे वर्ष आपण का साजरा करायचे? हा एक मोठा प्रश्न आहे. महाराजांचे अपूर्ण राहिलेले कार्य जर आपणास खर्‍या अर्थाने पूर्ण करावयाचे असेल तर, त्यांच्या अपूर्ण इच्छा, संकल्पना, स्वप्न पूर्णत्वास नेण्यासाठी आपण हे वर्ष मोठ्या प्रमाणात उत्साहाने साजरा करणे अत्यंत गरजेचे आहे. त्यामुळे महाराजांचे विचार हे आज कसे मार्गदर्शक आहेत व ते अंगीकारण्यात या देशाचे कसे हित आहे, महाराजांच्या विचारातून हा देश आत्मनिर्भरतेच्या माध्यमातून विकासाकडे कशी वाटचाल करेल. यावर प्रत्येकाने चिंतन, मनन करणे आवश्यक आहे.

प्रत्येक भारतीय नागरिकाने नमन करावे असे किंवा शाळाशाळांमधून शिक्षक व विद्यार्थ्यांच्या माध्यमातून चिंतन व मनन व्हावे, असे शिवछत्रपतींच्या कार्यकर्तृत्वासंबंधातील विविध पैलूंचे दर्शन घडवणार्‍या उपक्रमांचे विषय खालीलप्रमाणे-