हवाई : एक धगधगता ज्वालामुखी!

निसर्गसंपन्न असलेल्या जगप्रसिद्ध हवाई बेटांवरील जैवविविधतेचा ज्वालामुखी धगधगू लागला आहे. रासायनिक कीटकनाशके या बेटाला कशा पद्धतीने पोखरत आहेत, त्याविषयी आढावा घेणार हा लेख..

हवाई ! उत्तर-प्रशांत महासागरात, आशिया आणि अमेरिका खंडांच्या बरोबर मध्यभागी असलेली बेटांची रांग. जगाच्या नकाशावर दृष्टीसही पडणार नाहीत एवढी छोटीशी ही बेटं. अमेरिकेच्या पूर्व किनार्‍यापासून सुमारे चार हजार किलोमीटर दूर असूनसुद्धा अमेरिकेचाच भाग असलेली ही बेटं कधीकाळी ज्वालामुखीतून निर्माण झाली. आजही तिथे सतत ज्वालामुखीचे उद्रेक होत असतात. हवाई, काऊई, मॉलकाई, माऊई, ओआहू, लनाई, निहाऊ आणि काकोलाव्ही ही आठ मुख्य बेटं आणि इतर शेकडो लहान-लहान बेटांच्या समूहाला एकत्रितपणे ‘हवाई बेटं’ म्हणतात. अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानातले पन्नासावे राज्य म्हणून ही बेटं ओळखली जातात. ‘पॉलिनीशियन’ हे इथले मूळ रहिवासी. मात्र, १८४० मध्ये अमेरिकेने केलेल्या कायद्याने या बेटावरचे बहुसंख्य मूळ रहिवासी भूमिहीन झाले. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात चीन, जपान, पोर्तुगाल, फिलिपिन्स, कोरिया इ. देशांतून इथे मजूर आणले गेले आणि या बेटांवर मिश्र समाजजीवन तयार झाले. निसर्गसौंदर्याच्या बाबतीत ही हवाई बेटं म्हणजे जणू पृथ्वीवरचा स्वर्गच!

वनस्पती-प्राण्यांच्या सुमारे २५ हजार प्रजाती या बेटांवर आढळतात. वनस्पतींच्या १३०० प्रदेशनिष्ठ प्रजातींची नोंद इथे झाली आहे. त्यामुळे जैवविविधतेच्या आणि उत्क्रांतिशास्त्राच्या अभ्यासकांना हवाई बेटं म्हणजे खजिनाच आहे. पर्वतरांगा, धबधबे, बराचसा भूभाग ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून तयार झालेला असल्यामुळे इथली जमीन अत्यंत सुपीक! ऊस आणि अननसाच्या लागवडीसाठी ही हवाई बेटं पूर्वापार प्रसिद्ध होती. शेती हा जरी अर्थव्यवस्थेचा मुख्य घटक असला, तरी गेल्या काही वर्षांत पर्यटन उद्योग हा हवाई बेटांच्या अर्थव्यवस्थेचा मुख्य आधारस्तंभ झाला आहे. पण आज या स्वर्गीय भूमीचे वाळवंट होईल की काय अशी भीती निर्माण झाली आहे. इथल्या लोभसवाण्या निसर्गाला वाचवण्यासाठी गेल्या काही वर्षांपासून हवाई बेटांवरती जनआंदोलने आणि चळवळी होऊ लागल्या आहेत.

एकेकाळी अन्नधान्याच्या बाबतीत स्वयंपूर्ण असणार्‍या हवाई बेटांना आज ९० टक्के अन्न आयात करावे लागते. कंपन्यांनी शोधलेल्या जनुकीय सुधारित पपई, सोयाबीन, कापूस यांची प्रायोगिक लागवड इथे सुरु झाली. आज जनुकीय तंत्रज्ञानाच्या चाचण्या घेण्याचे हवाई हे जगातले सर्वांत मोठे केंद्र बनले आहे. ‘जनुकीय तंत्रज्ञानाच्या प्रयोगांची राजधानी’ असे आज हवाई बेटांचे वर्णन केले जाते. १९८७ पासून आत्तापर्यंत हवाईमधल्या सुमारे साडेतीन हजार ठिकाणी या चाचण्या घेण्यात आलेल्या आहेत. या पिकांबरोबरच आवश्यक असलेल्या रसायनांचीही फवारणी कंपन्यांकडून होऊ लागली. ‘क्लोरोपायरीफॉस’, ’अ‍ॅट्राझीन’, ’ग्लायफोसेट’, ’डीकंबा’, ’पॅराक्वाट’ अशा जालीम रसायनांची फवारणी कीटकनाशक म्हणून वा तणनाशक म्हणून कंपन्यांकडून होऊ लागली. ही रसायने किती प्रमाणात वापरावी यावर काहीही निर्बंध नव्हता. अमेरिकेच्याच ‘सेंटर फॉर फूड सेफ्टी’ या राष्ट्रीय संस्थेने केलेल्या अभ्यासानुसार कंपन्यांकडून ९० प्रकारच्या रसायनांचा वापर हा ठरवून दिलेल्या मर्यादेपेक्षा १७ पटींनी जास्त होता. हवाई बेटांवरचे हवामान अत्यंत अनुकूल असल्यामुळे वर्षाचे बाराही महिने तिथे पिकं घेता येतात. हंगामी पिकं वर्षातून दोन-तीनदा एकाच जमिनीत घेतली जातात. त्यामुळे ३६५ दिवसांपैकी सुमारे ३०० दिवस या शेतांवर सतत रसायनांची फवारणी होते. अमेरिका आणि युरोपियन युनियनने बंदी घातलेले ‘क्लोरोपायरीफॉस’ रसायन हवाई बेटांवर चाचण्यांसाठी मात्र सर्रास वापरले जाते. काऊई बेटावरच्या स्थानिक प्रशासनाने केलेल्या एका अभ्यासात २०१३ ते २०१५ या दोन वर्षांच्या काळात १८ टन एवढा ‘मर्यादित वापरायोग्य कीटकनाशकांचा’ वापर कंपन्यांकडून झाला होता.

‘पृथ्वीवरचा स्वर्ग’ असे आत्तापर्यंत ज्यांचे वर्णन केले जात होते, त्या हवाई बेटांवरचे निसर्गसौंदर्य झपाट्याने या जैव-रसायन कंपन्यांच्या भक्षस्थानी पडत आहे. अमेरिकेतल्या एकूण जैववैविध्यांपैकी एक तृतीयांश जैववैविध्य हे हवाई बेटांवर आढळते. मात्र, आज अमेरिकेत होणार्‍या जैववैविध्याच्या र्‍हासापैकी ७५ टक्के र्‍हास हा हवाई बेटांवरच होतो आहे. या बेटांवरच्या वनस्पती-प्राण्यांच्या एकूण ४३७ प्रजातींचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे. ‘अ‍ॅट्राझीन’, ’क्लोरोपायरीफॉस’ या महाघातक रसायनांचे अंश पिण्याच्या पाण्यात आणि हवेत मोठ्या प्रमाणावर आढळून आले आहेत. विकृतावस्थतेच जन्माला येणार्‍या मुलांचे प्रमाण वाढले आहे. या विकृतींचा थेट संबंध रसायनांच्या संपर्काशी असल्याचे इथल्या डॉक्टरांनी आणि वैद्यकीय संशोधकांनी सिद्ध केले आहे.

गेली सुमारे दहा वर्षं हवाई बेटांवरील स्वर्गीय निसर्गाची वाट लावणाऱ्या कंपन्यांविरोधात जनमानसात एक ज्वालामुखी धगधगतो आहे. लोक एकत्र येत आहेत, आंदोलने करत आहेत, त्याला काही प्रमाणात यशही येत आहे. कंपन्या कोणकोणत्या रसायनांचा वापर करतात त्याची माहिती स्थानिक लोकांना देणे बंधनकारक नव्हते, ते २०१४ च्या एका कायद्याने बंधनकारक करण्यात आले. २०१८ साली हवाई बेटांवर ’क्लोरोपायरीफॉस’युक्त सर्व रसायनांवर बंदी घालण्याचे विधेयक अमेरिकन सिनेटमध्ये पास करण्यात आले. इथल्या जनआंदोलनांचे नेतृत्व करणारी पर्यावरण कार्यकर्ती आणि ’हवाई सीड्स’ संस्थेची संस्थापक जेरी डि पिएत्रो म्हणते, संघर्ष उभा राहिला नसता, तर आज हवाई बेटांवर जे काही निसर्गसौंदर्य आणि जैवविविधता टिकून आहे तेही राहिले नसते. आम्हाला आमच्या मुलांचे भविष्य धोक्यात घालायचे नाही. अमेरिकन शासन कंपन्यांचे हितसंबंध जपत असल्याने लोकचळवळींना पर्याय नाही. रसायनांच्या लाटेने ही सुंदर बेटं गिळंकृत होऊ नयेत यासाठी आम्ही शेवटच्या श्वासापर्यंत संघर्ष करत राहू!