शिवप्रतिमा आणि चिह्नसंकेत

महादेव अर्थात शिव यांच्या शिल्प, मूर्ती, चित्र आणि प्रतिमा हे सर्व विलक्षण असून प्राचीन भारतीय चिह्न आणि चिह्नसंकेतांचे गौरव स्थान आहे. काही सहस्त्र वर्षांपूर्वी सगुण-साकार झालेली ‘शिवदेवता’ ही लिखित संकल्पना, त्याच्या व्यष्टी आणि अंगभूत दैवी गुणधर्म याचे शिल्पलिपीत अथवा चित्रलिपीत केलेले भाषांतर हे खूप प्रगत तंत्रज्ञान होते आणि आज त्याचा उपासकांवरील प्रभाव कालातीत आहे. महादेव अर्थात शिव यांना अनेक नावांनी संबोधित केले जाते. ‘त्र्यंबक’ हे त्यापैकीच एक नाव. ‘त्र्यंबक’ म्हणजे तीन डोळे असलेली देवता. सूर्य हा शिवाचा उजवा डोळा आहे, तर चंद्र हा त्याचा डावा डोळा आहे. सर्वसाक्षी शिवाची भौतिक जगातली उपस्थिती सर्वत्र आहे, असा चिह्नसंकेत हे सूर्य-चंद्राचे दोन डोळे देत असतात. शिवाचा तिसरा डोळा अग्नीचा आहे. त्याचे अलौकिक ज्ञान, बुद्धिमत्ता आणि त्याची विश्वावरील सार्वभौम सत्ता याचा हा डोळा प्रतिक आहे.

 

 

 

साधू-वैराग्याप्रमाणेच हा नाग कुठेही घर बांधत नाही, रानावनात कुठल्याही परिस्थितीत एकटा राहतो म्हणून हा नाग वैराग्याचेही प्रतिक आहे. शिवाच्या गळ्यावर तीन वेढे देणारा हा नाग, या आदियोग्याच्या योगसाधनेतून स्वत:चे मन आणि शरीर यावरचे संपूर्ण नियंत्रण असण्याचे संकेत देतो आणि सामान्य दर्शकाला, असे नियंत्रण आत्मसात करण्याचे मार्गदर्शन करतो. नागाचे मानेवरील तीन वेढे सजीवाच्या भूत, वर्तमान आणि भविष्य अशा तिन्ही काळांचे अस्तित्व आणि आवर्तन सूचित करतात. शिवाच्या प्रतिमेतील त्याचे उजवे शरीर, बुद्धिमत्ता, विवेक, तर्कनिष्ठता, न्याय अशा मूल्यांचे नियंत्रण करते आणि विश्वाचा निर्माता शिवाच्या तर्कसंगत, विवेकी आणि न्याय्य वैश्विक व्यवहाराचे संकेत देते. ‘रुद्र’ हे शिवाचे दुसरे नाव आहे. ‘रुद्र’ हा शिस्तप्रिय आणि उग्र मुद्रेचा आहे. अक्ष म्हणजे डोळा. विश्वनिर्मितीच्या वेळी शिवाने १०८ मूलतत्त्वांचा वापर केला होता. अशा १०८ रुद्राक्षांची माला हा शिवाचा एक निर्जीव सांकेतिक अलंकार आहे. या विश्वाचा व्यवहार कडक शिस्तीने आणि नि:पक्ष, तटस्थ न्यायाने केला जाईल, या संकल्पनेचे हे रुद्राक्षमालेचे प्रतिक आहे. शिवाचे ‘त्रिशूळ’ एक वैशिष्ट्यपूर्ण आयुध आहे. त्रिशूळ म्हणजे तीन पाती असलेले आयुध, जे शिवाच्या तीन शक्तींचे प्रतिक आहे. इच्छा, क्रिया, ज्ञान अशा तीन शक्ती या आदियोध्याचा परिचय सांगतात. दुर्जन आणि हिंसक विचार याचा नाश करण्याची इच्छा, त्यासाठी आवश्यक शक्ती आणि प्रत्यक्ष क्रिया असा हा तिहेरी दमन सामर्थ्य क्षमतेचा विचार. दर्शक आणि उपासक यांनी याचा योग्य अभ्यास करूनच हे आत्मसात करावे. ‘डमरू’ हा शिवाचा फारच विलक्षण अलंकार आहे, हे त्याचे मूळ अंगभूत वैशिष्ट्य नव्हे. डमरू हे अगदी प्राथमिक नाद निर्माण करणारे चर्मवाद्य आहे. एका निमुळत्या गळ्याने बांधलेले दोन अर्धगोल असे याचे स्वरूप आहे. विश्वातील सजीवांच्या अस्तित्वाच्या अव्यक्त आणि प्रकट अशा दोन अवस्थांचे दोन अर्धगोलांचे हे विलक्षण प्रतिक आहे. त्या दोन्हीचे नाद वेगळे असले तरी एकत्र वाजवल्यावर त्याचा संपूर्ण नाद निर्माण झाला तो म्हणजे विश्वनिर्मितीच्या वेळी शिवाने केलेला ओंकारनाद, जन्म आणि मृत्यूच्या अव्याहत चक्राचे निर्देशक. शिवाच्या आसनाच्या बाजूला असलेला ‘कमंडलू’ दर्शकाला फार सखोल अध्यात्मिक तत्त्वज्ञान सांगतो. वरचे देठ कापून ताज्या भोपळ्याच्या आतील बी आणि गर काढून सुकवलेल्या भोपळ्यात मध भरलेला हा कमंडलू शिवाच्या सान्निध्यात असतो. हा भोपळा सामान्य सजीवाचे प्रतिक आहे. व्यक्तीच्या संस्कारशील वयातच मायावी जगातील बंधने तोडून, भोपळ्यातल्या बीज आणि गरासारखा आपला अहंकार समूळ नष्ट करा आणि त्यात मधासारखा ज्ञान संचय करा असा मार्गदर्शक सल्ला देणारा हा शिवाचा कमंडलू. शिवाच्या संयुक्त प्रतिमेतील सगळी आयुधे, सजीव प्राणी आणि निर्जीव वस्तू हे सगळे त्याच्या व्यष्टी आणि व्यक्तिमत्वाचा अविभाज्य भाग आहेत. यातील प्रत्येकाला स्वतःचे व्यक्तिमत्व आहेच. मात्र, शिवाने त्यांच्या शरीरावर धारण केल्यानंतर अथवा त्यांच्या सान्निध्य असल्यानंतर मिळणारे सर्व संकेत आणि संकेतमूल्ये वैश्विक दर्जाची आहेत.