गर्भिणीतील नैराश्य

 

 

गर्भिणी नैराश्य म्हणजे Antenatal Depression. गर्भिणी अवस्थेत स्त्रीमध्ये विविध बदल घडून येतात. शारीरिक, मानसिक, वैचारिक, भावनिक या सर्वच स्तरांवर तिच्यात बदल होत असतात. एका बाजूला नवीन अपत्त्याचा आनंद आणि आतुरता असते, पण बर्‍याचदा हे नावीन्य सर्वतोपरी अनोळखी असते. या ‘Unknown’ची भीती वाटू लागते. गर्भिणीला आधार देणारे, समजून घेणारे घरदार असल्यास तिचा हा प्रवास सुखकर होतो. पण, काही वेळेस आसपासचे वातावरण जरी सकारात्मक आणि आनंदी असले, तरीसुद्धा मनातील घालमेल, शंका-कुशंका वाढत गेल्यास गर्भिणी नैराश्य उत्पन्न होऊ शकते. काही कारणे ढोबळमानाने गर्भिणी नैराश्यात आढळून येतात ती म्हणजे नवरा-बायकोमधल्या नात्यात अवास्तव ताण, समस्या. उदा : नवर्‍याचे व्यसन, घरातील आर्थिक समस्या, स्वभावातील दोष इ. गर्भिणी अवस्थेत स्त्रिया अधिक नाजूक होतात, अधिक भावनिक होतात, अशा वेळेस छोट्यातील छोटी गोष्ट भिंगाखाली ठेवून बघितली जाते आणि त्यावर प्रतिक्रिया दिली जाते.

 

त्या स्त्रीमध्ये गर्भिणीपूर्वी जर नैराश्याचा इतिहास असल्यास ती गर्भिणी अवस्थेतही पुन: नैराश्येत जायची शक्यता अधिक असते. तसेच घरातून जसे अनुवंशिकरित्या (आई/वडील इ. जर नैराश्येचे रुग्ण असतील) नैराश्य आढळले, तर ती गर्भिणीही नैराश्याची लक्षणे दाखवू शकते.

 

काही वेळेस पूर्वी गर्भपात/गर्भस्राव झाला असल्यास ती भीती, काळजी मनावर अधिक ताण टाकून नैराश्य येऊ शकते. त्याचप्रमाणे गर्भधारणा होण्यासाठी खूप कालावधी लागला असेल, खूप चिकित्सा पद्धती व प्रणाली अवलंबिल्या गेल्या असतील तर त्याचेही दडपण गर्भिणी अवस्थेत जाणवू शकते.

 

 

अनेक गोष्टी करणे, त्यात निपुणता आणि यश मिळविणे आणि यासाठी लागतील तितके कष्ट घेण्याची ताकद-हिंमत असणे हे जरी चांगले असले, तरी गर्भिणी अवस्थेत हे करता करता ताण जाणवू शकतो, नैराश्य येऊ शकते. पूर्वीच्या प्रसूते वेळेस लिंग गर्भधारणा असतेवेळी काही कॉम्प्लीकेशन्स जाणवली तर त्याची स्मृती/स्मरण करून गर्भिणी हायपर होऊ शकते किंवा नैराश्यात जाऊ शकते. जीवनात अचानक खूप काही घडते, बदलते, तर गर्भिणीला असेही वाटू शकते की, आपला कशावरच ताबा नाही, आपण हताश आहोत. त्यामुळेदेखील नैराश्य येऊ शकते.

 

लहान वयात लग्न होऊन सासरी आल्यावर तिकडल्या रितीरिवाजाप्रमाणे वागणे, सगळ्यांना समजून-सांभाळून घेणे आणि आदर्श सून/बायको/वहिनी इ. साठी झटणे हे सर्व करत असताना जर गर्भधारणा झाली, तर ती भांबावून जाण्याची शक्यता अधिक असते. त्याचे परिवर्तन नैराश्यात होऊ शकते. या सर्व कारणांमुळे वर-वर वाटणार्‍या गोष्टीही खूप गंभीर स्वरूप धारण करु शकतात. गर्भिणीमध्ये नैराश्याची आढळणारी काही लक्षणे खालीलप्रमाणे- सतत दुःखी राहणे, कितीही आनंददायी, उल्हासित वातावरण असले तरी ती तात्पुरती त्यात रममाण होते आणि पुन: आपल्या कोशात जाते. दु:खी, खिन्न राहणे, कुणाशी अधिक न मिसळणे, एकएकटे राहणे असे होऊ लागते.

 

 

काही वेळेस सततच्या ताणाने शांत झोप लागत नाही. थोडेही काही वाटले-बोलले तरी लगेच जाग येते आणि याच्या विपरीत सतत झोपून राहणे, कशातही रममाण न होता पडून राहणे, दिवसाही अंध:कार करून पडून राहणे, न कोणाशी बोलणे न कुठे जाणे. असेच आहाराविषयीही होऊ शकते. काही वेळेस खाल्ल्याने तात्पुरते बरे वाटते म्हणून वारंवार चर्वण करत राहणे, खात राहणे असे होते. काही गर्भिणींमध्ये या विपरीत अजिबातच कशाचीही शुद्ध न राहिल्याने भान हरपल्यासारखे झाल्यामुळे अन्नाचीही गरज भासत नाही, कळत नाही. काय खाल्ले, किती व कधी खाल्ले याकडेही काही लक्ष राहत नाही. गर्भिणी अवस्था ही नवोत्पत्तीचा काळ, सकारात्मक काळ असतो. तो असा वाया जाणे हे त्या गर्भाच्या स्वास्थ्यासाठीही हितावह नाही.

 

 

कुठल्याही सणासमारंभाला न जाणे, गेल्यास एका कोपर्‍यात खिन्न मनाने बसून राहणे, घरी पाहुणे आल्यास त्यांच्याशीही अल्प (थोडे) बोलणे म्हणजे इतरांशी संपर्क तोडून आपल्याच तमोमय वातावरणात राहणे. पूर्वीच्या आवडीनिवडी, छंद यातही रस न राहणे, जसे इंद्रधनुष्यातीलही रंग पांढरेफटक  व्हावेत, अशी स्थिती भासणे (पांढरेफटक किंवा काळेभोर)

 

 

 

नीट विश्रांती आणि आहारसेवन न झाल्यास ताकदही कमी होते. थकवा जाणवतो. आत्मविश्वास, उत्साह कमी होतो. कुठल्याही क्रियेत लक्ष लागत नाही. मन एकाग्र होत नाही. स्वतःबद्दल कीव येते, राग येतो, अपराधी वाटू लागते आणि आपण कशातच चांगले नाही, ही भावना मनात घर करू लागते. नैराश्याची परिसीमा म्हणजे आत्महत्येचा प्रयत्नही केला जाणे (एकदा नव्हे वारंवार प्रयत्न केले जातात) तसेच व्यसनाधीनताही उत्पन्न होऊ शकते. पोषक आहार आणि विश्रांती नसल्यामुळे प्रसूती ही सातव्या महिन्यात किंवा प्रीटर्म होण्याची शक्यता वाढते. तसेच जन्माला येणारे बाळ हे रोगट आणि कमी वजनाचे असण्याची शक्यता अधिक असते.

 

गर्भावर गर्भिणीच्या नैराश्याचे खालीलप्रमाणे परिणाम बघायला मिळतात. गर्भाला पुरेसे पोषण न मिळाल्याने, गर्भाची संपूर्ण वाढ होत नाही. वाढ खुंटलेली होऊ शकते. तसेच गर्भाचे वजनही कमी असू शकते. गर्भाच्या भावनिक, वैचारिक स्तरावरही याचा परिणाम होताना आढळून येतो. बुद्धिमत्ता ही गर्भिणी नैराश्यामुळे खुंटलेली असू शकते. गर्भाचे वजन कमी असल्यास, ते मोठे झाल्यावरही सतत आजारी पडणारे घेऊ शकते. त्यांची प्रतिकारक्षमताही कमी असण्याची शक्यता असते.

 

ही मुले मोठी होताना कमी सक्रिय(Active) असतात. त्यांचा Attention Spanही कमी असतो. चंचलता अधिक असते. ती लगेच चिडतात. यांच्यातही पुढे जाऊन नैराश्याची लक्षणे उत्पन्न होण्याची शक्यता अधिक असते. ही मुले व्यसनाधीन होण्याची शक्यताही बळावते. नैराश्य हा केवळ मानसिक आजार असला तरी त्याचे पडसाद शारीरिक अवयवांवर होताना तर आढळतातच, त्याचबरोबर गर्भिणीमध्ये त्या गर्भावरही परिणाम होतो, जे काही अंशी त्याच्या संपूर्ण जीवनभर राहतात. त्यामुळे याची चिकित्सा अत्यंत महत्त्वाची आहे.

 

यात औषधी चिकित्सेपेक्षा आयुर्वेदातील सत्वविजय चिकित्सा अधिक प्रभावी पडते. विशिष्ट अन्नपदार्थांचे सेवन केल्याने शरीरातील रज आणि तमोगुण कमी होतात आणि सात्विक गुणवर्धन करता येते.

 

भरपूर विश्रांती, उत्तम आहार आणि व्यायाम या सर्व गोष्टींमुळे शरीरातील सकारात्मक स्राव वाढतात.(जसे Serotonin) आणि नैराश्याचे प्रमाण नियंत्रणात येते. नैराश्यावर मात करण्यासाठी ओमकार साधनेचा खूप चांगला उपयोग होतो. शरीरात सकारात्मक संवेदना उत्पन्न झाल्याने सकारात्मक दृष्टिकोन वाढतो. प्रसन्न वातावरण, साथीदाराची साथ, घरातील अन्य व्यक्तींचा पाठिंबा आणि संवाद यांचे महत्त्व अधिक आहे. पुढील लेखात चिकित्सेची अधिक विस्ताराने माहिती करुन घेऊया.