देशभक्ती की प्रतिक्रियात्मक राष्ट्रवाद?

‘‘आँखो मे वैभव के सपने, पग मे तुफानों की गती हो, राष्ट्रभक्ती का ज्वार न रूकता, आए जिस जिस की हिंमत हो,’’ असे ठणकावून सांगणार्‍या अटल बिहारी वाजपेयींचा जन्मदिवस आपण गेल्याच आठवड्यात साजरा केला. कवी म्हणून, राजकारणी म्हणून अटलजी मोठे होतेच, पण हा राष्ट्रभक्तीचा ज्वार म्हणजेच भरती काय होती हेही त्यांना कवी म्हणून उत्तमकळत होते. मुळातच विचारवंत असलेल्या वाजपेयींना राष्ट्रभक्तीचे बाळकडू मिळाले ते भारतातल्या १९२५ सालच्या जग व्यापायला निघालेल्या प्रयोगातून. भारतासमोरच्या अस्सल प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी डॉ. हेडगेवारांनी इथल्या मातीतले एक मॉडेल उभे केले. ‘राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ’ नावाने डॉक्टरांचा हा प्रयोग लोकप्रियही झाला आणि वृध्दिंगतही होत राहिला. संघाच्या स्थापनेच्या वेळी प्रबळ असलेल्या विचारधारा आणि राजकीय पक्ष यांचे आज काय झाले आहे, हे इथे वेगळे लिहायला नको. पण डॉक्टर हेडगेवारांचा विचार कालजयी ठरला. त्यांची कारणमीमांसा केली पाहिजे. डॉक्टरांच्या विचारांचा पाईक होण्याची पद्धत, त्यासाठी जीवन देण्याची पद्धत डॉक्टरांच्या हयातीतच विकसित झाली होती. मात्र डॉक्टरांच्या मृत्यूपश्चात ती अक्षुण्णपणे वाढतच गेली. आजही शेकडो तरुण आपले लौकीक जीवन टाकून प्रचारकी जीवनाचा स्वीकार करताना दिसतात. डॉक्टरांनी देशभक्तीचा मार्ग दाखविला तो कुणाच्या देशभक्तीला फूटपट्‌ट्या लावून मोजण्याचा मुळीच नव्हता. हा मार्ग समर्पणाचा होता. सकारात्मक ऊर्जेचा होता. या ऊर्जेतूनच संघ आज तालुका स्तरापर्यंत जाऊन पोहोचला. या सकारात्मक ऊर्जेने निरनिराळे आयाम निर्माण केले. त्यातून लोककल्याणाची निरनिराळी कामे उभी राहिली. संस्काराची वाट धरून हिंदू अस्मितेचे सातत्याने जागरण करण्याची क्रिया सुरू राहिलीच, परंतु सेवाकार्याचे आयामही घडत गेले. आकारास येत गेले. हे जोडण्याचे कामहोते. लोकांना सोबत घेऊन पुढे जाण्याचे मॉडेल आहे. दुर्दैवाने जे संघात झाले ते समाजात होताना दिसले नाही. देश स्वतंत्र झाल्यानंतर या देशात जी राष्ट्रीय ओळख निर्माण व्हायला हवी होती ती झाली नाही. जर्मनी, तुर्की, अमेरिका, फ्रान्स या सारख्या देशात तिथल्या राष्ट्रपुरुषांनी ही जबाबदारी शिरोधार्ह मानली आणि राष्ट्रनिर्मितीच्या कामाला जुंपून घेतले. स्वत:चा असा राष्ट्रवाद निर्माण केला. आपल्याकडे मात्र अगदी निराळेच घडले. समाजवाद, डावे, गांधीयन मॉडेल एक ना अनेक कितीतरी प्रयोग देशाच्या अस्मितेबरोबर निर्माण केले गेले आणि त्यातून स्वार्थी नागरिकांची एक मोठी पिढीच्या पिढी निर्माण झाली. ‘आम्ही काही करणार नाही, जे काही आहे ते सरकारने करावे’ हा याच पिढीचा महत्त्वाचा गुण. पण परिस्थिती तशीच राहिली असेही नाही. ग्लोबलायझेशन आले आणि ‘तुम्ही कोण आहात’ त्यापेक्षा ‘तुम्ही काय करू शकता’ याला महत्त्व आले. माहिती-तंत्रज्ञानाचा हा काळ एक वेगळ्याच प्रकारची राष्ट्रीय संस्कृती घेऊन आला. एखाद्या घटनेला राष्ट्रवादाच्या अंगाने ताबडतोब प्रक्षिप्तपणे प्रतिक्रिया देणे म्हणजे ‘राष्ट्रवाद’ असे काहीसे समीकरण होऊन बसले आहे. यातून निर्माण होणारी नकारात्मक ऊर्जा इतकी आहे की, ती कुठलेही देशहिताचे सृजनात्मक कामउभे करू शकत नाही. हिंदुत्वाच्या अनुषंगाने राष्ट्रीयत्वाची मांडणी करणारे अनेक सन्माननीय विचारवंत या देशात झाले. मात्र कालगतीच्या चक्रात या विचारवंतांचे विचार केवळ त्यांच्या पुस्तकापुरतेच मर्यादित राहिले. या उलट डॉक्टरांच्या विचारांच्या बाबतीत स्थिती पाहायला मिळते.