स्त्रियांसाठी नृत्यविश्व उभं करणाऱ्या आद्य नृत्यसाम्राज्ञी : सितारा देवी

आजच्या जगात मंचावर नृत्य सादर करणे, भावमुद्रा सादर करणे हे मुलींसाठी आणि स्त्रियांसाठी काही नवीन नाही. मात्र आजच्या या खुल्या परिस्थिती पर्यंत पोहोचण्यासाठी काही नृत्यागनांनी खूप मेहनत घेतली आहे. त्यातील एक म्हणजे सितारा देवी. त्यांचा जन्म ८ नोव्हेंबर १९२० रोजी झाला. लहानपणीच काही कारणांनी त्या आई वडीलांपासून लांब झाल्या आणि एका 'दाई माँ' ने त्यांचा सांभाळ केला. ८ वर्षांच्या झाल्यानंतर सितारा देवी आपल्या आई वडीलांना भेटल्या. खरे तर त्याकाळच्या प्रथे प्रमाणे त्यांचे लग्न वयाच्या आठव्या वर्षीच लावून देण्यात आले होते. मात्र शिक्षणाच्या हट्टापाई त्या या लग्नासाठी तयार झाल्या नाहीत आणि त्यांचे हे लग्न मोडले. आणि इथूनच खरी सुरुवात झाली त्यांच्या उज्ज्वल भविष्याची.

कामछगढ विद्यालयात शिकत असताना, त्यांनी सत्यवान आणि सावित्रीच्या कथेवर आधारित नृत्यनाटिकेत आपल्या उत्तम कलेचे प्रदर्शन केले आणि नृत्याच्या क्षेत्रात त्यांचे पहिले पाऊल पडले. नृत्याचे क्षेत्र त्यावेळी मुलींसाठी आज इतके खुले नव्हते. एका घरंदाज मुलीने नृत्य क्षेत्रात उतरणे आणि जगासमोर नृत्य करणे जगमान्य नव्हते. त्यांच्या परिवाराला समाजाने वाळीत टाकले होते. मात्र या प्रवासात त्यांच्या वडीलांचा खूप मोठा वाटा आहे. त्यांचे वडील आचार्य सुखदेव यांनी समाजाच्या सर्व मान्यतांना न जुमानता त्यांच्या नृत्यक्षेत्रात त्यांना पूर्ण पाठिंबा दिला. कदाचित त्यांच्या या भक्कम पाठिंब्यामुळेच आज कथकच्या क्षेत्रात सितारा देवी आद्य स्थानावर आहेत.


भारताची नृत्य परंपरा खूप जुनी आहे. वेद पुराणांमध्ये उल्लेखित असलेल्या भारतीय नृत्याचे ढोबळ मानाने दोन प्रकार आहेत, ते म्हणजे उत्तरभारतीय नृत्य आणि दक्षिण भारतीय नृत्य. उत्तर भारतातील प्रसिद्ध कथक नृत्याचे शिक्षण सितारा देवी यांनी लखनऊ घराण्याचे प्रसिद्ध गुरु अच्छन महाराज (बिरजू महाराज यांचे वडील) आणि शंभू महाराज यांच्या कडून घेतले. वयवर्ष १० असतानाच त्या एकल नृत्यसादरीकरण करत होत्या. नृत्यासाठी असलेल्या अगाध प्रेमामुळे त्यांना शिक्षण सोडावे लागले आणि त्यांचे आगमन झाले मायानगरी मुंबई येथे.

खरेतर इतक्या लहान वयात देखील त्यांना नृत्याची पूर्ण समज होती. त्यांच्या चित्रपटांमधील प्रवासाची सुरुवात देखील खूप लहानपणीच झाली. मुंबई येथील जहाँगीर हॉल येथे त्यांनी आपले पहिले सादरीकरण केले आणि प्रसिद्धीच्या ६० वर्ष मोठ्या आयुष्याकडे त्यांची वाटचाल सुरु झाली.

'नृत्य साम्राज्ञी' सितारा :
वयाच्या १६व्या वर्षी सितारा देवी यांच्या नृत्याने मंत्रमुग्ध होवून गुरु रवींद्र नाथ टागोर यांनी त्यांना 'नृत्य साम्राज्ञी' ही उपमा दिली. येत्या काळात ही उपमा अगदीच खरी ठरली. देश विदेशात सितारा देवींचे अनेक मोठे मोठे कार्यक्रम झाले. लंडन येथील रॉयल अल्बर्ट आणि व्हिक्टोरिया हॉल तसंच न्यूयॉर्क येथील कॉर्नेगी हॉल मध्ये त्यांनी आपल्या कलेने लाखो दर्शकांना मंत्रमुग्ध केले. सितारादेवी यांच्यात शिकण्याची जिद्द होती. केवळ कथकच नाही तर भरतनाट्यम आणि इतर लोकनृत्यांचे शिक्षण देखील त्यांनी घेतले. या शिवाय रूसचा बॅले हा नृत्यप्रकार देखील त्यांनी आत्मसात केला. सितारा देवी यांच्या कथक मध्ये बनारस आणि लखनऊ दोन्ही घराण्यांचे मिश्रण दिसून येते. अशा या नृत्य साम्राज्ञीचे भारतीय नृत्य क्षेत्रात खूप मोठे योगदान आहे.