लेखाच्या या शीर्षकाचा संदर्भ आहे भारताच्या राष्ट्रचिन्हाचे-राजमुद्रेचे सिंहमुद्रा शिल्प. ख्रिस्तपूर्व तिसर्‍या शतकात वर्ष २६८ ते २३२ या काळात निर्माण झालेल्या या शिल्पस्तंभाचा प्राचीन आणि अर्वाचीन इतिहास आणि भूगोल फारच रंजक आहे. नुकतेच पंतप्रधानांच्या ..

‘चिह्न निमित्त-निमित्त चिह्न’ या लेखमालेतील हा शेवटचा लेख. प्राचीन भारतीय समाजातील विद्वानांनी आपला अभ्यास, दैनंदिन जीवनातील अनेक गोष्टींमध्ये मांडला. प्रत्येक परिस्थितीचा वापर मूल्यवृद्धीसाठी केला. निसर्गाच्या वार्षिक बदलांना स्वीकारताना त्या बदलणाऱ्या ..

माझ्या लिखाणात मी नेहमीच 'प्राचीन भारतीय संस्कृती' असा उल्लेख करत असतो. मूर्ती, शिल्प, चित्र, शब्द, लिखित साहित्य अशा अनेक माध्यमांतून अशी संस्कृती स्पष्ट होत जाते. वेगवेगळ्या प्रदेशातील प्रथा, परंपरा, भाषा, परिधान, कुटुंब पद्धती, इतिहास, भूगोल, ..

बोलताना आपल्या तोंडातून निर्माण होणारा आवाज- उद्गार, शब्द या संबोधनाने ओळखला जातो. अशा असंख्य उद्गारांचे म्हणजे शब्दांचे एक वाक्य तयार होते आणि ते वाक्य आपल्याला काही निश्चित संकेत देत असते आणि अर्थ सूचित करत असते. असे शब्दसुद्धा प्रतीकशास्त्र म्हणजेच ..

ज्युईश आस्था-श्रद्धा-निष्ठेनुसार एकूण 13 तत्त्वं आणि सूत्रांचा स्वीकार आणि त्याचे दैनंदिन जीवनात पालन करणे आवश्यक आहे. गंमत म्हणजे ‘धर्म’ या विषयावर आपल्या देशात डाव्या आणि उजव्या विचारसरणीच्या समाजात जशी मत-मतांतरे असतात, अगदी तसेच इस्रायल या देशांतील ..

धर्मप्रणालींच्या चिह्नाविषयी डॉ. यंग यांच्या मते, देवदेवता, दानव-पिशाच्च अथवा मनुष्यप्राणी यांच्या संदर्भात सर्जनशील-निर्मितीक्षम असा कल्पनाविलास ज्या संस्कृतीत मुक्तपणे व्यक्त झाला आहे, त्या प्रत्येक कल्पनेची नोंद इतिहासाने केली. म्हणूनच प्रत्येक ..

‘ख्रिस्ती क्रॉस’(ख्रिश्चन क्रॉस) आणि ‘स्वस्तिक’ या दोन्ही चिह्नांचे परस्पर नाते, अनेक अर्थसंकेत, विविध प्रगत आणि अप्रगत संस्कृतींमध्ये काही सहस्र वर्षांपासून प्रचलित झालेले दिसतात. ‘वासंतिक स्वस्तिका’चा, सूर्य-चंद्र-सप्तर्षीमंडळाची दैनिक आवर्तने ..

'स्वस्तिक' चिह्न प्रत्येकाला माहीत आहे. याची जाणीव प्रत्येकाला आहे. मात्र, प्रत्येकाला आकलन झालेला या चिह्नाचा अर्थ मात्र वेगवेगळा आहे. हा आहे 'कलेक्टिव अनकॉन्शस' म्हणजेच 'सामूहिक अबोध' सिद्धांताचा अनुभव...

आपल्या लेखमालेच्या 'प्रतीके आणि चिह्न यांचा अभ्यास' या प्राथमिक उद्देशानुसार या पुढील काही लेखांत जगभरातील प्रचलित धर्मप्रणालींमधे स्वीकृत चिह्न आणि चिह्नसंकेतांचा अभ्यास समाविष्ट असेल. वाचकांनी प्रतिक्रिया द्याव्या ही नम्र अपेक्षा...!..

विविध संस्कृतीतील विविध धर्म प्रणालीतील अशा अनेक भावना-श्रद्धा-संकल्पना धारण करणारा, दिवसाच्या २४ तासातील रात्रीचे १२ तास आपली सोबत करणारा, अन्य कोणत्याही रंगांपेक्षा आपल्या दैनंदिन जीवनात व्यापक उपस्थिती असलेला भारतीयांचा आवडता कृष्णवर्ण काळा रंग!..

भारतीय ध्वजातील सगळ्यात वरचा आणि पहिला रंग भगवा, नारिंगी किंवा केशरी. याला इंग्रजीमध्ये ‘ऑरेंज’ आणि ‘सॅफ्रॉन’ अशी दोन संबोधने आहेत. प्राचीन भारतीय धर्म संस्कृती, भारतीय समाजजीवन, भारतीय राजकारण, भारतीय परिधान आणि रसना या सर्व संदर्भात अत्यंत महत्त्वाचा ..

निळ्या रंगांच्या अनेक छटांच्या वापरामुळे विविध अर्थ आणि संदर्भ सूचित केले जातात अथवा अनेक संवेदनांसाठी वापरले जातात. अ‍ॅक्वा आणि अ‍ॅक्वामरीन ही छटा पाण्यासाठी, तर नेव्ही ही छटा सागरी सैनिकांसाठी, अझूर आणि सेरुलिअन या आकाशासाठी, कोबाल्ट ही छटा एका ..

आपण सारेच खरं म्हणजे रंगभरल्या रंगीत जगात वावरत असतो. रंगांच्या संदर्भातल्या पारंपरिक लोकश्रुती-लोकोक्ती, विशिष्ट रंगांच्या वापराचे हेतू, उद्देश, जगभरातील लोकजीवनातील रंगांचे विविध अर्थ, निसर्गनिर्मित रंग आणि आधुनिक विज्ञानाने झालेले रंगांविषयीचे ..

नाट्यगृहात रंगमंचासमोर 'चौथी भिंत' म्हणून बसलेला प्रत्येक प्रेक्षक स्वत:च्या अनुभवाशी समोरचे नाटक ताडून पाहत असतो. मात्र, अशा वेळी कलाकृतीच्या लेखक-निर्माता-दिग्दर्शकाने समोर ठेवलेला उद्देश आणि प्रेक्षक किंवा वाचकाने काढलेला मथितार्थ यांत फरक असतो ..

साडेतीनशे वर्षांपूर्वी चिह्नसंकेतांचा वापर करून, श्री शिवाजी महाराजांवर विजापूरचा अफझलखान आक्रमण करण्यास निघाल्याची सूचना महाराजांना देणारे, हे श्री समर्थ रामदास स्वामी यांचे पत्र...

मागच्या लेखात आपण पाहिले की, कुटुंबव्यवस्थेतील रुपके वापरून संत एकनाथांनी अनेक रचना केल्या. त्यातील ‘दादला’ ही अशीच एक शतकानुशतके लोकप्रिय रचना...

ज्ञानेश्वरीच्या संदर्भात मागील लेखात ज्ञानेश्वर माऊलींनी लिखाणाला सुरुवात करण्याचे आधी केलेल्या काही ओव्यांचा संदर्भ घेऊन काही विश्लेषण करायचे होते. ..

२४ तासांत पृथ्वीच्या सूर्याभोवताली होणाऱ्या एका फेरीमुळे निर्माण होणारी सूर्याची आवर्तने आणि नाईल नदीचा वार्षिक पूर ही नैसर्गिक परिस्थिती फार प्रभावी होती. निसर्गातील नेमक्या याच दोन नियमित घटनांमुळेच पाणी आणि सूर्य यांना देवत्त्व दिले गेले आणि ..

प्राचीन इजिप्तमधील देवालये आणि पिरॅमिडच्या थडग्यांवर, चिह्नलिपीचा वापर करून अनेक घटनांची चिरकाल टिकणारी नोंद केली गेली. अशा नोंदींसाठी चिह्न निवडणारे अभ्यासू वैज्ञानिक आणि ती चिह्न लिपी लिहिणारे लेखनकार अशी मांडणी केली गेली होती. अशा नोंदींना Hieroglyph ..

रोज उगवणारा प्रकाशमान सूर्य, रात्रीचा शीतल प्रकाश देणारा चंद्र, आकाशात नियमित नेमाने उगवणारे ग्रह आणि नक्षत्र हे तर सर्व शक्तिमान देवता झालेच...

प्राचीन मानवी संस्कृतींच्या, खगोलीय सूर्य-चंद्र-ग्रह यांच्या चिन्ह आणि चिन्हसंकेतांचा परिचय आपण करून घेणार आहोत...

डॉ. रा. गो. भांडारकर आणि तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी या दोन्ही श्रेष्ठ मराठी पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी त्यांच्या लिखाणात श्रीगणेशाच्या मूर्ती आणि प्राचीन भारतातील उपासना संस्कृतीत श्रीगणेशाला प्राप्त झालेलेदेवत्व आणि माहात्म्य या विषयी विस्तारानेलिहिले ..

वंदनीय कुमारस्वामींना, माझ्या या विषयातील अभ्यासात मी गुरूस्थानी मानले आहे. ५ सप्टेंबर रोजी साजरा झालेल्या भारतीय शिक्षक दिनानिमित्त मला गुरूस्थानी असलेल्या, त्यांच्या लिखित साहित्यातून मला या अनोख्या विषयाचा श्रीगणेशा शिकवणाऱ्या, माझ्या या शिक्षकाला ..

चिह्नसंस्कृती ‘सिम्बोलिझम’ किंवा प्रतिकशास्त्र म्हणजेच ‘आयकॉनॉलॉजी’ याचा अभ्यास करताना एक वास्तव विशेष प्रकर्षाने जाणवले की, प्राचीन भारतीय समाजाने या चिह्नांचा आणि प्रतिकांचा वापर शिशु-किशोर-कुमार वयातील विद्यार्थी आणि स्त्री-पुरुष नागरिकांच्या ..

महादेव अर्थात शिव यांना अनेक नावांनी संबोधित केले जाते. ‘त्र्यंबक’ हे त्यापैकीच एक नाव. ‘त्र्यंबक’ म्हणजे तीन डोळे असलेली देवता. सूर्य हा शिवाचा उजवा डोळा आहे, तर चंद्र हा त्याचा डावा डोळा आहे. ..

चिह्नसंस्कृती या ज्ञानशाखेचा अभ्यास करताना प्रथम याचा एक विश्वमान्यता प्राप्त प्राथमिक दृष्टिकोन समजून घ्यायला हवा. जगातील कुठल्याही प्राचीन आणि प्रगत संस्कृतीमधील चिह्न आणि चिह्नसंकेतांचा अभ्यास हा नेहमीच तात्त्विक आणि सैद्धान्तिक स्वरूपाचाच असतो...

शेषनाग आणि श्री विष्णूसह महादेवांना पाहाताच, या मांत्रिकांची आपापसात भांडणे सुरु होतात आणि त्याचा राग प्रथम महादेवांवर निघतो...

शूलपाणि अर्थात शिवा, या नृत्यात प्रियकराच्या राजस भावमुद्रेत आहेत..

बहुविध संबोधनानी अलंकृत देवी सरस्वती, चौथ्या–पाचव्या शतकापासून जैन धर्म साहित्यात फार महत्वाची देवता मानली गेली. देवीची शिल्पे-चित्रप्रतिमा-मूर्ती या बरोबरच देवीची आराधना-प्रार्थना-पूजा विधीच्या अनेक संकल्पना, आरत्या, स्तोत्र, मंत्र, सरस्वती चालीसा ..

संस्कृत व्याकरणात ‘सरस्वती’ हा शब्द ‘बहुविकल्पी’ म्हणजेच अनेक अर्थ असलेला शब्द म्हणून ओळखला जातो. मूळ संस्कृत ‘सृ’ या धातूपासून या शब्दाची व्युत्पत्ती झाली आहे...

कमळाचे फूल आणि देवी सरस्वतीचे पद्मासन हा या संयुक्त प्रतिमेतील महत्वाचा दुवा. जसा मोर या भारतभूमीतला पक्षी तसेच कमळाचे फूल सुद्धा या भारतभूमीतलेच...

विशेषकरून चित्र, शिल्प आणि मूर्तींमध्ये अंकित केलेल्या चिह्नांचा अभ्यास या पद्धतीने केला जातो. देवी सरस्वतीच्या अशा संयुक्त प्रतिमेचा या संदर्भासाठी आपण प्रथम विचार करूया...

संत ज्ञानेश्वर, संत एकनाथ, संत नामदेव, समर्थ रामदास स्वामी, संत तुकाराम महाराज यांच्या साहित्यात, पर्यायाने सर्व संत साहित्यात अनुभवता येणारे चिह्न आणि चिह्नसंकेत विलक्षण प्रभावी आहेत...

सही मेधाकाकू एकदम सही... आज, काही तरी लपवलेला खजिना उघडत्येस असं वाटायला लागलंय मला आणि माझी उत्सुकता आता जास्त ताणू नकोस...!..

काही शतकांपूर्वीच्या मराठी संस्कृतीतील महिलांचा – स्त्रीयांचा उल्लेख नक्कीच आला असेल. मात्र यावेळी मीच या चार लोकश्रुती निवडून लिहून आणल्या आहेत आपल्या अभ्यासासाठी. ..

प्रत्येक शहराची अशी खास ओळख एकेका वाक्यात सर्वांनाच परिचित असते. तीच गोष्ट पुणे-मुंबई या शहरांची सुद्धा. ..

अवंती: मेधाकाकू...तुझ्या घरातून खमंग दरवळ पसरलाय सगळीकडे...काय बेत आहे आज...??..हा खमंग दरवळ मला ओळखता आलाच पाहिजे...कारण त्यात खास अशी मराठी संस्कृतीची ओळख आहे...आपल्या तीळ+गुळाच्या लाडवांची...बरोबर आहे ना मेधाकाकू...??..

जळी, स्थळी, काष्टी, पाषाणी, पहाल तिथे, जाल तिथे, फक्त नरेंद्र मोदी यांची सावली यांना वाकुल्या दाखवते आहे. कारण अध्यक्षपद स्विकारताना केलेल्या भाषणात ’मात्र मोदी’ याशिवाय दुसरा कुठलाही मुद्दा आलेला दिसत नाही...

‘भारतीय प्राचीन संस्कृती’ या नावाने आज आपण त्याचा सतत उल्लेख करत असतो. याचे तीन खांब आहेत. विज्ञान, बुद्धिमत्ता, तत्वज्ञान. आज आपण यातल्या विज्ञाननिष्ठ पैलूचा अभ्यास करूया...

‘रसगंगाधर’ या मराठी व्याकरणासंदर्भातील ग्रंथात, लेखक पंडितराज जगन्नाथ यांनी या अतिशयोक्ती अलंकाराची सहा लक्षणे सांगितली आहेत. याच ग्रंथात, त्यांनी लिहिलेले अन्य ७१ भाषा अलंकारांचे उत्तम स्पष्टीकरण आपल्याला वाचायला मिळते...

मेधाकाकू...मागच्या धड्यात...संपूर्ण कुटुंबाच्या सवयी किंवा कुटुंबाची आर्थिक व्यवहाराची पद्धत यावर केलेल्या सहज टीका-टिप्पणी एकदम सही आहे...!!...खरे म्हणजे त्यात अशा प्रवृत्तींवर स्पष्ट आणि छान जाणीव जागृती केलीली दिसत्ये मला.....

लिखित साहित्यातील अशाच काही चिन्हसंकेतांवर प्रकाश टाकणारा हा लेख.....

जारो वर्षांपासून कृष्ण-सुदाम्याची गोष्ट, प्रत्येक कुटुंबातील प्रत्येक आजी-आई, आपल्या मुला-नातवंडाना सांगत आल्या आहेत. कृष्ण-सुदाम्याची हि गोष्ट, उत्तम मैत्री-स्नेहभावनेचे भारतिय प्रतिक, अजरामर झाले आहे. आता या दोन म्हणींची गम्मत बघुया. ..

वस्त्र–अर्थात परिधान याचा अभ्यास आपण शिरोभूषण म्हणजेच टोपी पासून सुरु करुया...

घरात जसे एक कुटुंब रहाते तसेच त्यांच्या वापरातील वस्तु सुद्धा घरात आल्याच. जसा व्यक्ती आणि समाजाच्या गुणवत्ता आणि स्वभाव वैशिष्ठ्य यांचा वापर म्हणी आणि वाकप्रचारात झाला तसाच या वस्तूंच्या उपयोगाचा, त्यांच्या वापराच्या पद्धतीचा आणि गुणवत्तेचा संदर्भ ..

यात कुसळ आणि मुसळ या दोन वस्तूंची तुलना करताना, आपल्या काही इशारे आणि सल्लाही दिला आहे...!!..

विस्मृतीत गेलेल्या म्हणी आणि वाकप्रचार भाग - २९..

आपल्या आधीच्या पिढीतील अनेक जाणकारांनी आणि समाज अभ्यासकांनी निश्चितपणे केला आणि आज तो अभ्यास आपल्याला या वाकप्रचारातून लक्षात येतो.!!..

दोन दिवसांनी गुरु पोर्णिमा आहे, तेंव्हा गुरु म्हणून तुझ्याप्रती आदर भावना का आणि कशी व्यक्त करायची ते आजीने मला छान समजाऊन सांगितले आहे कालच...!!..

गुरु मेधाकाकू तुला प्रणाम...!! किती मस्त चाललंय आपले भाषा अलंकार संशोधन आणि अभ्यास. आता आजचा हा शेवटचा वाकप्रचार...

मेधाकाकू, मला सांग, या संहिता आणि वाचक यांचा परस्पर संबंध म्हणजे नक्की काय सांगतोय हा लेखक चला पाहूयात.. ..

शेतकऱ्यांचा संप बघून मुंबईकरांना गिरणी संपाची आठवण झाली आहे, अस अवनीचे बाबा आज सकाळी सांगत होते. पाहूयात का ते .. ..

आजच्या म्हणी फक्त सध्याच्या परिस्थितीवर टिप्पणी करून थांबत नाहीयेत. ह्या म्हणी दैनंदिन वैयक्तिक-कौटुंबिक-सामाजिक व्यवहारची शिकवणी आहेत. ..

निसर्गदत्त प्रवृत्तीने डाव्या अथवा उजव्या हाताचा वापर रोजच्या जीवनात करणारी मंडळी यांचा या राजकीय प्रणालीशी दूरान्वयेही संबंध नसतो...

म्हण म्हणजे जणूकाही चार-सहा शब्दातल्या बोधकथा, दृष्टांतकथा, नीतीकथा किंवा उपमा. म्हणी, एखाद्या परिस्थितिचे, प्रसंगाचे किंवा व्यक्ति विशेषाचे वर्णन अगदी सोप्या उपमा आणि दृष्टान्त देऊन करतात...

काकू... आता आधुनिक संदर्भ वेगळे वाटत असले तरी आपल्या बुद्धिमान मराठी समाजात या प्रवृत्तींचा किती सखोल अभ्यास झाला असेल याचेच माला कौतुक वाटते...

आज अवंती घरूनच आपल्या आजूबाजूला घडणाऱ्या घटनांवर भाष्य करणाऱ्या म्हणींचा अभ्यास करून आलीये. पण तरीही ती आज वेगळ काहीतरी शिकणारे.. पाहूयात तर मग आजची म्हण.. ..

म्हणी आणि वाकप्रचारात काही शतकांपूर्वीच्या मराठी संस्कृतीतील महिलांचा – स्त्रीयांचा उल्लेख नक्कीच आला असेल. काही तरी सांग ना मला याविषयी, अवंती म्हणते... चला तर मग जाणून घेऊयात या म्हणी..

आजच्या म्हणी मध्ये दोन छान गोष्टी दडल्यात.. अवंतीच्या ऊत्सुकतेप्रमाणे चला आपणही जाणून घेऊयात या बद्दल.....

बहाणेबाज माणसांचा परिचय करून देणारी ही म्हण, अलीकडच्या काळात ‘ अग अग म्हशी मला कुठे नेशी ’ या पद्धतीने बर्‍याचवेळा वापरली जाते...

प्रत्यक्ष शब्दार्थापेक्षा म्हणीचा भावार्थ आणि गूढार्थ समजून घेणे आवश्यक असते. शतकापूर्वीच्या समाजाच्या श्रद्धा, लोकभ्रम आणि गृहीतकांचा परिचय या म्हणीतून होतो...

मुंबई उच्च न्यायालयाने दिलेल्या आदेशानुसार शहर आणि औद्योगिक विकास महामंडळाकडून (सिडको) वन विभागाला नवी मुंबईतील २७९.२६ हेक्टर कांदळवन क्षेत्र हंस्तातरित करण्यात आले आहे. यामध्ये पनवेल आणि उरण तालुक्यातील जमिनीचा समावेश आहे. आपल्या ताब्यातील सर्व ..

आपला विशाल देश आणि अनेक प्रादेशिक संस्कृती यामुळे चित्र, शिल्प, मूर्ती अशा प्रत्येक कलेत आपल्याला प्रतीके आणि चिह्ने यांचे वैविध्य पाहायला मिळते. भारतीय रांगोळी कलेचे वैविध्य जसे शैलीमध्ये आहे, तसेच ते वापरल्या जाणाऱ्या साहित्यामध्ये आणि अर्थातच ..

प्रतीकशास्त्र आणि चिह्नसंकेतांच्या अभ्यासाच्या अंतिम टप्प्यावर आपण प्राचीन भारतीय संस्कृतीतील चिह्ने आणि त्यांच्या संकेतांचा परिचय करून घेऊया. 'प्राचीन भारतीय संस्कृती' या संबोधनाचा संदर्भ खूपच व्यापक आहे. आपल्या या संस्कृतीत, मानवी इतिहासातील प्रतीके ..

शीख बांधवांचे प्रार्थनास्थळ असणार्‍या गुरुद्वाराच्या शिखरावर फडकणारा ध्वज हा पवित्र 'निशाणसाहिब' या संबोधनाने सर्वपरिचित आहे. (चित्र क्र १). याच्या मध्यभागी आपल्याला तसेच सुपरिचित चिह्न दिसते. हे चिह्न-प्रतीक आणि त्याचे अर्थसंकेत शीख संप्रदायाची ..

प्राचीन भारतीय चिह्नसंस्कृतीतील हिंदू धर्म आणि इस्लाम धर्मातील प्रतीके यांच्याकडे वळण्याआधी जगभरातील अन्य धर्मप्रणालींच्या आणि पंथ-संप्रयादायांच्या चिह्न-प्रतीकांचा परिचय करून घेऊया. मूळ इस्लामिक तत्वज्ञानापासून फारकत घेऊन निर्माण झालेले 'बहाई फेथ' ..

ख्रिश्चन क्रॉस निरुपणाचा समारोप जगभरात प्रचलित असलेल्या 'ख्रिश्चन क्रॉस'च्या चिह्नांचे, अनेक दृश्य स्वरूपातील अर्थसंकेताबरोबरच अनेक विद्वान लेखकांनी केलेले या चिह्नाचे विश्लेषण आणि 'स्वस्तिक' या चिह्नाशी असलेले त्याचे साधर्म्य याचा परिचय या लेखमालेत ..

रेने गुनोन यांच्या ‘सिम्बॉलिझम ऑफ क्रॉस’ या पुस्तकांत ‘ख्रिश्चन क्रॉस’च्या पुरातत्त्व संशोधनाचा आणि त्यातील निष्कर्षाचा स्पष्ट उल्लेख केला गेला आहे. ख्रिस्तपूर्व तीन सहस्रके म्हणजेच आजपासून साधारण पाच हजार वर्षांपासून भारतीय उपखंड, चीन आणि अन्य ..

आपल्या लेखमालेच्या 'प्रतीके आणि चिह्न यांचा अभ्यास' या प्राथमिक उद्देशानुसार मागील भागात ख्रिश्चन धर्मातील 'क्रॉस'ची आपण माहिती करुन घेतली. आजही या 'क्रॉस'विषयी अधिक रंजक माहिती जाणून घेऊया...

पांढरा रंग स्पष्टपण, शुद्धता, पावित्र्य आणि तारुण्य याचा संकेत देत असतो. व्यक्तिनिष्ठ धारणेत हा रंग उत्साहित करतो आणि संतुलित आरोग्य आणि मनःस्वास्थ्याचे निःशब्द प्रतीक असतो. पृथ्वीचा उपग्रह चंद्र, आठवड्यातील सोमवार आणि राशीचक्रातील कर्क राशी, या ..

विद्वान, व्यासंगी, गंभीर अशा आपल्या खऱ्या व्यक्तिमत्त्वाने समाजात प्रभाव पाडणाऱ्या आणि तसे असल्याचा आव आणून तसा देखावा निर्माण करणाऱ्या अशा दोन्ही प्रवृत्तींच्या लोकांना जांभळा रंग प्रिय असतो. सत्ता, खानदानी उमदेपणा, विलासी वृत्ती आणि महत्त्वाकांक्षा ..

आपली रंगांच्या दुनियेतली भ्रमंती काही आठवडे सुरूच राहणार आहे. आता वसंत ऋतूची रंगीत तालीम झाली आहे आणि त्याचीही रंगांची उधळण थक्क करणारी असेल. आता गावागावात आणि शहराशहरात, सगळी पाने झडून फुलांनी फुललेला लाल आणि पांढरा पांगारा, रंगीत पक्षांना आकर्षित ..

मागील लेखात आपण ‘लाल’ या प्राथमिक रंगाचा परिचय आणि त्याचे विविध चिह्नसंकेतही जाणून घेतले. रंगांच्या दुनियेत लाल, पिवळा आणि निळा हे तीन मूलभूत आणि प्राथमिक रंग आहेत, याचाही उल्लेख केला होता. लाल रंगानंतर त्याच्या विरोधी गटातला रंग आहे हिरवा. हिरवा ..

मराठी नाट्यसंहितेच्या प्रचलित लेखनशैलीला निश्चित वेगळे स्वरूप देणारे विजय तेंडुलकर हे मराठी रंगभूमीला आंतरराष्ट्रीय मान्यता मिळवून देणारे यशस्वी नाटककार. तेंडुलकरांनी त्यांच्या नाटकांतून राजकीय, सामाजिक समस्येवर कधीही चर्चा केली नाही. ..

लिखित साहित्यातील चिह्न आणि चिह्नसंकेतांच्या अभ्यासामध्ये फार रोमांचक अनुभव मिळत असतात. गणितज्ज्ञ समर्थांनी गणिताचा एकही अंक न लिहिता, निव्वळ चौदा ओव्यांच्या तत्कालीन प्रचलित शब्दरचनेतून, ४०० वर्षांपूर्वी ‘काळ’ या संकल्पनेतील एक सिद्धांत मांडला. ..

भाषासौष्ठव, समृद्ध शब्दसंपदा आणि व्याकरण या भिंगातून पाहायचे झाले, तर मराठी आणि अन्य भारतीय भाषांमध्येसुद्धा समर्थांसारखी लेखनशैली एकमेवाद्वितीय आहे. ..

संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर माऊलींच्या ज्ञानेश्वरीतील चिह्नसंकेतांचा परिचय करून घेतल्यानंतर संत एकनाथांच्या लिखित साहित्यातील चिह्न आणि चिह्नसंकेतांचा अभ्यास आता करायचा आहे. त्याआधी आपण त्यांच्या वैविध्याने नटलेल्या साहित्याचा थोडक्यात परिचय करून घेणे ..

मराठी संत साहित्याचा अभ्यास केला, तर लक्षात येईल की, सर्वच संत कवींनी त्यांच्या लिखित साहित्यांमधून अशा अनेक चिह्न आणि प्रतीकांचा वापर आपल्याला अमूर्त संकल्पना मांडण्यासाठी केला...

इजिप्तच्या प्राणी-पक्ष्यांच्या चिह्नसंस्कृतीकडे वळण्यापूर्वी एका साम्य-साधर्म्याचा आणि विरोधाभासाचा दृष्टांत पाहूया...

Symbolism हे एक फार व्यापक शास्त्र आणि ज्ञानशाखा आहे. दुसऱ्या बाजूला Symbolic हा शब्द, व्यक्त करण्याची निव्वळ एक प्रणाली आहे. Symbolism ही एक प्रगत निश्चित लिखित संकल्पना आहे. मात्र, अभ्यास करूनच त्याचा परिचय करून घेत येतो...

नाईल नदीच्या काठांवरील त्रस्त नागरिकांना सूर्य आणि चंद्र यांचे दर्शन रोज होत होते आणि नियमित दिसणारा हा प्रकाश देणारा सूर्य तारा त्यांना देव म्हणून स्वीकारावासा वाटला असावा. या प्रकाशमान सूर्याला ‘आमून-रे’ असे संबोधित केले गेले...

भारतीय शिल्प-मूर्ती-चित्रकला या सर्व व्यक्त कलांमधील चिह्नसंस्कृतीची जोपासना करणाऱ्या निर्मात्या शिल्पकाराच्या-मूर्तीकाराच्या-चित्रकाराच्या निर्मितीमागील नेमक्या धोरणाचा परिचय, प्राध्यापिका डॉ. विद्या दहेजीया यांनी फार रोचक शैलीत करून दिला आहे. ..

देवळात स्थापन झालेल्या देवतेच्या मूर्तीला, मूळ ‘विग्रह मूर्ती’ असे संबोधित केले जाते. अशा मूर्ती निर्माण करण्यासाठी काही निश्चित मार्गदर्शक सूत्रे फार प्राचीन साहित्यात उपलब्ध आहेत...

प्राचीन भारतीय चिह्नसंकेतानुसार मानवाच्या शरीरात पाच उपशरीरे मानली गेली आहेत. अन्नमयकोष म्हणजे प्रत्यक्ष हाडामासाचे शरीर, प्राणमयकोष म्हणजे श्वास-उच्छवास नियंत्रणाची अव्याहत क्रिया...

महादेव आणि महादेवाशी संबंधित हिंदु धर्मातील चिन्हसंकेतांचा घेतलेला आढावा... ..

मूर्त्यांची मुद्रा आणि चिह्नसंकेत..

नटराजाचे हे चार हात, प्रत्येक सजीवाची मूलतत्वे किंवा मूळ घटकांची प्रतीके आहेत...

देवीने धारण केलेल्या सर्व आयुधे-शास्त्र-चिह्ने-अवजारे यांचा संक्षिप्तरूपाने आणि विस्ताराने सुद्धा उल्लेख केला गेला...

प्राचीन भारतीय मूर्तिशास्त्राच्या अभ्यासात आणि प्रत्यक्ष मूर्तिकला निर्मितीच्या वेळी संयुक्त प्रतिमेतील देवी-देवतांची आसने, वाहने, शरीरमुद्रा, हस्तमुद्रा, मुखमुद्रा, चरणमुद्रा, आयुधे, शस्त्रे, वाद्ये, अवजारे, वस्त्र परीधानाचे रंग, पार्श्वभूमी या ..

देवी सरस्वतीची अन्य विग्रह मूर्ती आहे देवी गायत्रीची प्रतिमा. ही परब्रम्हस्वरूपिणी देवी, ज्ञान आणि विज्ञानाची संकेत मूर्ती असून, बहुआयामी चिह्नसंकेतांची रूपके धारण करते...

ओंजळीत पुस्तक घेतलेला देवीचा वरचा डावा हात, प्रत्येक सजीवाच्या – विशेषकरून मानवाच्या संस्कारक्षम आणि संस्कारित चेतना अथवा चित्त संवेदनेचे प्रतिक आहे...

चिह्नार्थाचा सविस्तर विचार करण्याआधी आपण Allegory म्हणजे चिह्नार्थ आणि speaking otherwise म्हणजे दिसते त्यापेक्षा वेगळेच काही सुचवणे याची लिखित साहित्यातील संकल्पना समजून घेऊया. ..

काही Symbol या एकाच व्यक्तीच्या वापरातील असतात आणि त्यांना individual symbol असे संबोधित केले जाते. या एका व्यक्ती शिवाय त्याचा उपयोग कोणीही करू शकत नाही...

काही तरी संपल्याची भावना काही दिवस रेंगाळणार आहे आता. पण आता मी उत्सुक आहे आजच्या शेवटच्या धड्यासाठी...

हे भाषेचे खेळ कितीतरी संदर्भ घेऊन येतात ते समजून घेणेही फार गमतीचे आहे. तुला आठवतंय ’र’ ची ‘ट’ ची भाषा, आपण सगळे लहानपणी बोलायचो...

अवंती : मेधाकाकू...कालचे फुला-फळांचे प्रदर्शन किती छान होते...आम्ही सगळ्या मुलांनी खूप नविन फुले पहिली...आणि प्रदर्शनाची मांडणी मला इतकी आवडली कि मी त्याचे फोटो सुद्धा काढले...!!...गुलाबाच्या फुलांच्या इतक्या जाती...कमळाच्या फुलांचे इतके रंग...खूप ..

काल मी आजीला आपल्या अभ्यासातील गंमत-जंमती सांगत होते तेव्हा त्यातल्या सौम्य विनोदाच्या स्वादावर काय खुश झाली आजी आणि तिनेही पटकन तिच्या आठवणीतल्या चार-सहा म्हणी मला सांगितल्या !!..

पर्यटनावरून आठवलं, आपल्या लोकश्रुतींमधे अशा धार्मिक पर्यटन स्थळांचा उल्लेख जाणीवपूर्वक केला गेला आहे. काशी-बनारस, नाशिक, त्र्यंबकेश्वर ही आणि अशी अनेक ठिकाणे, मराठी समाजाची श्रद्धास्थाने, यांचा उल्लेख अनेक म्हणी-वाकप्रचारांमधे केलेला दिसतो...

फारच मोठ्ठा प्रश्न पडलेला दिसतोय, तत्वज्ञान हा शब्द आल्याबरोबर. अगं, इतके काही चिंतेचे कारण नाही बर का. !..

पैशाच्या हव्यासापायी मूर्ख व्यवहार करणारे लोकही समाजात होतेच. आता ही म्हण कशी द्वयार्थी कसरत करते आहे ते बघुया...!!....

आपली म्हणी आणि वाकप्रचारात पैशाविषयी काही टिप्पणी झालेली लक्षात नाही आली माझ्या. काकू, काही अभ्यास करता येईल का या विषयात...?..

आजी, आई, बाबा आणि कुटुंबाचे महत्व लक्षात घेऊन बनवलेल्या चिन्मयीच्या कंदिलाचे नांव ‘निर्भर’. मोहिनी खूप टापटीप रहाते आणि तिला नेहमीच नव्या कपड्यांची आवड आही म्हणून तिने बनवलेल्या कंदिलाला आम्हीच नाव दिले ‘नखरेल’...!!..

इंटरनेट नसलेल्या काही शतकांपूर्वी आपल्या हुशार पूर्वजांनी अशा फसव्या मैत्रीसाठी सुद्धा म्हणी रचल्या...! अश्या म्हणी आज पाहुयात... ..

वस्त्र-परीधानांचा वापर करणाऱ्या आपल्या समाजातील स्त्री-पुरुषांच्या व्यक्तिमत्वाचा अभ्यास आपल्या चाणाक्ष पूर्वजांनी किती सूक्ष्म निरीक्षणाने मांडलाय ते आता बघ...

आज मला त्या पूर्वजांचे कौतुक करायचे आहे. त्यांच्या सूक्ष्म निरीक्षणशक्तीसाठी. बहुधा. समाजात प्रचलित कुठलाही अनुभव त्यांच्या निरीक्षणातून सुटलेला नाही..

अनेक पद्धतीने महाराष्ट्रातील वेगवेगळ्या विभागात या गौरी पूजनाची तयारी केली जाते. सोन्या-चांदीच्या अथवा शाडूच्या मुखवट्यांपासून पांच खडे अथवा भिंतीवर काढलेल्या चित्रांच्या माध्यमातून गौरीपूजन करण्याच्या पद्धती प्रचलित आहेत...

आहार-अन्न या संदर्भातील लोकश्रुती नंतर आता तीन प्राथमिक गरजांमधील ‘निवारा’ या महत्वाच्या विषयाचा अभ्यास आजपासून सुरू...

अवंती तुझा राग काढण्यासाठी, असाच एक समर्पक वाकप्रचार. तुला नक्की हसू फुटेल, बघं...!! ..

सत्तर-ऐंशीच्या दशकात सिनेमातला एखादा नायक तिकीट बारीवर जोरात गर्दी खेचयाचा आणि मग अशा यशस्वी नायकाला घेऊन, एखाद्या वर्षी ५ / ६ सिनेमा एकदम यायचे तसेच आज, उत्तम पाचक असलेल आपल्या आहारातला आवडता नायक. “ताक”.... ..

अल अक्सा मशिदीत फार कडक सुरक्षा असते आणि फक्त मुस्लिम धर्मियांनाच मशिदीत प्रवेश दिला जातो. इतकी कठोर सुरक्षा असली तरी पश्चिम बाजूला जुन्या मंदिराचा काही भाग शिल्लक आहे त्याला ‘Wailing wall’ म्हटले जाते...

परवा डाळिंब्या सोलताना आजीने एक मस्त आठवण सांगितली...!! तिच्या लहानपणी ऐकलेला वाकप्रचार...!! याबद्दल सांगना काही...!! खूब खाय वाल तर होतील मोठे गाल...

चतुर- व्यवहारी- अनुभवी जाणकारांचा हा सल्ला. हे आपल्या मराठी संस्कृतीचे पारंपारिक ज्ञान आणि बुद्धीवैभव. ..

विस्मृतीत गेलेल्या म्हणी आणि वाकप्रचार भाग - १९..

अवंती बघ, पुन्हा एकदा आपल्याला अनुभव मिळतोय की हा मराठी म्हणी आणि वाकप्रचारांचा भाषा अलंकार किती कालातीत आहे. आई+वडिलांच्या मायेच्या छत्रातून बाहेर पडून तू जाणीवपूर्वक घेत असलेला हा मोकळ्या जगाचा अनुभव फार विलक्षण आहे आणि तरुण वयातील असे अनुभव सर्वांनाच ..

अनेक शतकांपासून आपला भारतीय समाज देऊळ या संकल्पनेकडे कसे बघतोय त्याचा उत्तम परिचय म्हणी आणि वाकप्रचार यातून आपल्याला आज मिळतो...

आता बघच तुला यात काय काय सापडते ते आणि हो या निवडलेल्या सगळ्या म्हणी आहेत... वाकप्रचार नव्हेत कारण यात सापासारख्या प्राण्याच्या स्वभाव वैशिष्ठ्यांचा वापर मानवी व्यवहारांच्या तुलंनेसाठी केला आहे...

आजपर्यंत आपण वाचलेल्या सगळ्या म्हणींमध्ये सगळे कसे धूर्त-लबाड-कांगावखोर-फसव्या स्वभावाचेच प्राणी आणि व्यक्ती भेटले मला...!!! आता मी विचार करत्ये की सगळे असेच का....?? सुस्वभावी-सज्जन असे कोणी भेटणारच नाही का....??..

आजच्या म्हणी या शिमग्याबरोबरच गेल्या आठवड्यात यशस्वी झालेल्या पाच राज्यांच्या निवडणुकांच्या आधीचे, काहींनी मांडलेले नकारार्थी विचार किती फोल होते त्याचाच अनुभव थोडक्या शब्दात वर्णन करतायत. ..

अवंती मला खात्रीच आहे की तू म्हणींचे हे आधुनिक संदर्भ समजून घेशील. आपण प्रत्यक्ष राजकारण करायची गरज नसते मात्र प्रत्येक नागरिकाने राजकारणाचा आणि प्रत्येक पक्षाच्या ध्येय-धोरणांचा अभ्यास करायलाच हवा...

या म्हणी आणि वाकप्रचारातून आपल्याला त्या काळातील समाजाच्या मानसिकतेचा परिचय होतोच पण आपल्या शोधक नजरेत अजूनही काही टिपण्यासारखे असते यांत ......

आपल्या या परंपरेतुन चालत आलेल्या लोकसंस्कृतीमध्ये या वाकप्रचारांचे आणि म्हणींचे फार महत्वाचे स्थान आहे. यामुळेच अगदी वेचक आणि निवडक-अर्थपूर्ण आणि थोडक्या शब्दात, आपण काही शतकानपूर्वीच्या समाजाच्या व्यवहारांचा अभ्यास करू शकतो. ..

शतकापूर्वीच्या महाराष्ट्रातील बोलीभाषेतील अनेक वाकप्रचार आणि म्हणींचे संशोधन आणि संग्रह करून त्याचे उत्तम संपादन रेव्हरंड मनवरिंग यांनीच केले. मराठी लिपीत लिहिलेल्या म्हणी, त्याचे इंग्रजीत शब्दशः भाषांतर आणि त्याचा इंग्रजी भाषेतील दिलेला भावार्थ ..