गेंड्यांची घटती शिकार...

दक्षिण आफ्रिकेतील गेंड्यांची संख्या शिकारीमुळे फार पूर्वीपासून धोक्यात आहे. या प्राण्यांना त्यांच्या शिंगांसाठी लक्ष्य केले जाते. या शिंगांची काळ्या बाजारात किंमतही सोन्यासारखी. परंतु, गेल्या काही महिन्यांमधील संवर्धन प्रयत्नांचे सकारात्मक परिणाम दिसू लागले आहेत. 2024च्या पहिल्या सहामाहीत, गेल्या वर्षीच्या तुलनेत द. आफ्रिकेत शिकार केलेल्या गेंड्यांची संख्या घटली आहे.

जानेवारी ते जून 2024 पर्यंत, दक्षिण आफ्रिकेत 229 गेंड्यांची हत्या करण्यात आली होती, 2023 मध्ये याच कालावधीत शिकार केलेल्या 231 गेंड्यांच्या तुलनेत थोडीशी घट झाली आहे. यापैकी 191 गेंडे सरकारी मालकीच्या मालमत्तेवर मारले गेले, तर 38 खासगी राखीव किंवा शेतमालमत्तांवर मारले गेले. प्रसिद्ध क्रुगर नॅशनल पार्कमध्ये, 2024च्या पहिल्या सहामाहीत 45 गेंड्यांची शिकार करण्यात आली, तर 2023 मध्ये याच कालावधीत मारल्या गेलेल्या 42 पेक्षाही वाढ आहे. ही वाढ असूनही, संपूर्ण दक्षिण आफ्रिकेतील गेंड्यांच्या शिकारीत झालेली घट हे सकारात्मक लक्षण आहे.

क्रुगर नॅशनल पार्क (KNP), उद्यानाच्या ‘रायनो संवर्धन’ योजनेमध्ये या प्राण्यांचे संरक्षण करण्याच्या उद्देशाने अनेक धोरणांचा समावेश आहे. या धोरणांमध्ये मुख्य भागात गेंड्यांचे रक्षण आणि संरक्षण करणे, अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणे आणि नावीन्यपूर्ण जैविक व्यवस्थापन धोरणे लागू करणे, यांचा समावेश आहे. गेंड्यांची शिकार कमी होण्यास कारणीभूत ठरलेल्या प्रमुख धोरणांपैकी एक म्हणजे ‘डिहॉर्निंग.’ ‘डिहॉर्निंग’ म्हणजे गेंड्यांची शिंगे काढून टाकणे. याव्यतिरिक्त, उद्यानाने मुख्य भागात गेंड्यांची देखरेख आणि संरक्षण करण्यासाठी आपले प्रयत्न वाढवले आहेत. शिकारीचा सतत धोका असूनही, द. आफ्रिकेच्या गेंड्यांच्या संख्येने लवचिकता दर्शविली आहे. 2023च्या अखेरीस, देशातील गेंड्यांची संख्या 16,056 पर्यंत वाढली होती, ज्यात 2,065 काळे गेंडे आणि 13,991 पांढर्‍या गेंड्यांचा समावेश आहे.

2021 ते 2023 दरम्यान, गेंड्यांची संख्या 1,032ने वाढली. शिकार हा एक गंभीर चिंतेचा विषय असताना, गेंड्यांच्या लोकसंख्येतील वाढ संवर्धन उपायांची सकारात्मक दिशा दर्शवते. 2022 मध्ये शिकारीच्या दराने गेंड्यांच्या 22.9 टक्के लोकसंख्येला प्रभावित केले, तर 2023 मध्ये 3.2 टक्के प्रभावित झाले. निर्णायकपणे, हे दर 3.5 टक्क्यांच्या गंभीर ‘थ्रेशोल्ड’च्या खाली राहिले, जे गेंड्यांची संख्या कमी होण्यासाठी आवश्यक आहे. गेंड्यांची शिकार आणि गेंड्यांच्या शिंगांची तस्करी रोखण्यासाठी कायद्याची अंमलबजावणी करणार्‍या अधिकार्‍यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. 2024च्या पहिल्या सहामाहीत, 60 हून अधिक संशयितांना अटक करण्यात आली आणि या बेकायदेशीर शिकारीच्या संबंधांत 20 कॅलिबर बंदूक जप्त करण्यात आली.

दक्षिण आफ्रिकन पोलीस सेवेचे ‘स्टॉक थेफ्ट अ‍ॅण्ड एन्डेंजर्ड स्पीसीज युनिट, एन्व्हायर्नमेंटल मॅनेजमेंट इन्स्पेक्टर्स’ आणि ‘डायरेक्टोरेट ऑफ प्रायॉरिटी क्राइम इन्व्हेस्टिगेशन्स’ या सर्वांनी या प्रयत्नांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. खासगी सुरक्षा संघ आणि संवर्धन एजन्सी यांच्या सहकार्यामुळे अनेक यशस्वी संयुक्त ऑपरेशन्स आणि तपासण्या झाल्या आहेत. अटकेव्यतिरिक्त, एका प्रकरणात, दोन गेंड्यांच्या शिंगांची तस्करी करणार्‍यांना 18 वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा ठोठावण्यात आली होती, सहा वर्षे पाच वर्षांसाठी निलंबित करण्यात आले होते. तस्करांना डिसेंबर 2022 मध्ये चार गेंड्यांची शिंगे बाळगल्याप्रकरणी अटक करण्यात आली होती. दुसर्‍या एका प्रकरणात, तीन बोत्सवाना नागरिकांना 36 वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा ठोठावण्यात आली आणि त्यांना 25 वर्षांची शिक्षा झाली. या व्यक्तींना खून, बेकायदेशीर शस्त्रे बाळगणे आणि परवान्याशिवाय गेंड्यांची शिकार करणे, यासह विविध गुन्ह्यांसाठी दोषी ठरवण्यात आले होते.

वन्यजीवांबाबत होणारे गुन्हे खपवून घेतले जाणार नाहीत, असा ठोस संदेश या कारवायांनी दिला आहे. 2024च्या पहिल्या सहामाहीत द. आफ्रिकेतील गेंड्यांच्या शिकारीत झालेली घट हा संवर्धनाच्या प्रयत्नांच्या परिणामकारकतेचा दाखला आहे. आव्हाने उरली असताना, गेंड्यांच्या लोकसंख्येतील वाढ आणि शिकारविरोधी उपायांचे यश भविष्यासाठी आशा देते. पुढील पिढ्यांसाठी या भव्य प्राण्यांचे अस्तित्व सुनिश्चित करण्यासाठी सरकारी संस्था, संरक्षक आणि खासगी राखीव संस्था यांच्यातील सतत सहकार्य महत्त्वपूर्ण ठरेल.