नारकोंडम धनेशाचे स्थानांतरण शक्य ? 'संवर्धन प्रजनन कार्यक्रमा'चा पर्याय

या पक्ष्याविषयीच्या सखोल माहितीचा अभाव असल्याने वन विभागाने भविष्यात या पक्ष्यांच्या स्थानांतरणाचा निर्णय घेण्यापूर्वी त्यांच्याविषयी सखोल अभ्यास करणे गरजेचे असल्याचे मत, संशोधकांनी या लेखात मांडले आहे. नारकोंडम बेटांवर धनेश पक्ष्यांचे खाद्यफळ असणाऱ्या वट कुळातील (फायकस) झाडांची घनता ही प्रती हेक्टरमागे २७ झाडे, एवढी विपुल आहे. फायकस झाडांची एवढी घनता जगात इतरत्र कुठेही आढळत नाही. अंदमान आणि नारकोंडम बेटांवरील वन अधिवास सारखाच असला तरी, नारकोंडम बेटासारखी फायकस झाडांची घनता अंदमानच्या बेटांवर आढळत नसल्याचे निरीक्षण लेखात नोंदवले आहे. तसेच अंदमानच्या मुख्य बेटावर 'अंदमान वूड-पिजन', 'अंदमान ग्रीन-पिजन', 'अंदमान बुलबुल' यांसारख्या फळे खाणाऱ्या पक्ष्यांची संख्या मोठ्या प्रमाणात आहे. अशा परिस्थितीत त्याठिकाणी नारकोंडम धनेशाचे स्थानांतरण केल्यास फळे खाणाऱ्या पक्ष्यांमध्ये स्पर्धा वाढले आणि ज्याच्या परिणाम धनेशाच्या खाद्य उपलब्धतेवर होईल, असेही विवेचन लेखात करण्यात आले आहे. सद्यपरिस्थितीत नारकोंडम बेटावर नारकोंडम धनेशाचे थेट भक्षक कोणीही नाही. याठिकाणी आढळणारी 'वाॅटर माॅनिटर' ही प्रजात या पक्ष्याचे अंडी आणि पिल्ले खात असल्याची शक्यता आहे. अशावेळी जर अंदमानच्या बेटावर नारकोंडम धनेशाचे स्थानांतरण केल्यास त्याठिकाणी असलेले शिकारी पक्षी आणि 'अंदमान पाम सिवेट'सारख्या भक्षकाचा धोका या पक्ष्याला आहे. याशिवाय सद्यपरिस्थितीत नारकोंडम बेटावरील धनेशांची अनुवांशिक विविधतेची गुणवत्ता फार कमी दर्जाची आहे. त्यामुळे या दृष्टीने देखील स्थानांतरण करताना विचार होणे गरजेचे असल्याचे निवदेन लेखात मांडण्यात आले आहे.

वन्य पक्ष्यांकडून होणाऱ्या 'एव्हियन इन्फ्लूएंझा'सारख्या प्रसंभाव्य रोगप्रसाराच्या घटना किंवा नैसर्गिक आपत्तीच्या घटनांमुळे नारकोंडम धनेशासारख्या प्रदेशनिष्ठ प्रजातीला नष्ट होण्यापासून वाचवण्यासाठी 'संवर्धन प्रजनन कार्यक्रमा'सारखा पर्याय राबवला जाऊ शकतो. काही कारणामुळे जर नैसर्गिक अधिवासातील या पक्ष्यांची संख्या नष्ट झाल्यास, या प्रजातीला पुनरुज्जीवित करण्यासाठी 'संवर्धन प्रजनन कार्यक्रमा'अंतर्गत आपण प्रयत्न करु शकतो. मात्र, या कार्यक्रमासाठी धनेशांच्या संवर्धन प्रजननाचा पुरेसा अनुभव असलेल्या तज्ज्ञांशी सल्लामसलत करणे, त्यांचे मार्गदर्शन घेणे, त्यांच्या निरीक्षणाअंतर्गत काम करणे आणि या कार्यक्रमासाठी आधुनिक सुविधा पुरवणे गरजेचे आहे. कारण, 'एक्स-सेटू' प्रजनन पद्धतींमध्ये धनेशाच्या काही प्रजाती या सहजपणे आपल्या जोड्या तयार करत नाहीत, असा अनुभव आहे. - रोहित नानिवडेकर, वन्यजीव संशोधक, नेचर काॅन्झर्वेशन फाऊंडेशन.