'कोकणच्या फुलराणी'च्या नव्या वाणाचा शोध; सड्यांवर फुलते ही सुंदर प्रजात

मुंबई (अक्षय मांडवकर) - 'कोकणातील पुष्पप्रजातींची राणी' म्हणून ओळखली जाणारी 'एकदांडी’ म्हणजेच 'दिपकाडी कोंकणेन्स’ (dipcadi concanense) या प्रजातीच्या नव्या वाणाची (व्हरायटी) नोंद करण्यात आली आहे. संगमेश्वर तालुक्यातील देवरुखमधील सड्यावरून या वाणाची नोंद करण्यात आली असून, त्याचे नाव 'देवरुखेन्स’ असे ठेवण्यात आले आहे (dipcadi concanense). महाराष्ट्रासाठी प्रदेशनिष्ठ असणार्‍या या संकटग्रस्त प्रजातीच्या नव्या वाणाच्या नोंदीमुळे देवरुखमधील सड्यांचे जैविक महत्त्व अधोरेखित झाले आहे. (dipcadi concanense)

’दिपकाडी कोंकणेन्स’ या शास्त्रीय नावाने ओळखली जाणारी ही प्रजात केवळ पावसाळी हंगामात बहरते. कोकणात अतिशय तुरळक ठिकाणी, मात्र संख्येने भरपूर प्रमाणात वाढणार्‍या या वनस्पतीचे अस्तित्व रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग जिल्हा मिळून अंदाजे 30 ठिकाणांवर आहे. त्यामुळे ’आययुसीएन’च्या लाल यादीत या प्रजातीला ’संकटग्रस्त’ प्रजातींच्या यादीत स्थान देण्यात आले आहे. ‘एकदांडी’, ‘गौरीची फुलं’ किंवा ‘ढोकाची फुलं’ अशा स्थानिक नावांनी ही प्रजात ओळखळी जाते. भारतातील ‘दिपकाडी’ प्रजातीच्या वर्गीकरणावर हेन्सल रॉड्रिक्स, सुचंद्रा दत्ता आणि किरण चक्राल हे वनस्पतीशास्त्रज्ञ अभ्यास करत आहेत. या अभ्यासादरम्यान त्यांनी ’दिपकाडी कोंकणेन्स’ या प्रजातीच्या ’देवरुखेन्स’ या नव्या वाणाची नोंद केली आहे. या संदर्भातील संशोधन गुरुवार, दि. 18 एप्रिल रोजी ’फायटोटॅक्सा’ या संशोधन पत्रिकेमध्ये प्रकाशित झाले आहे.

देवरुखमधील साडवलीच्या सड्यावरून ’दिपकाडी कोंकणेन्स’च्या नव्या वाणाची नोंद करण्यात आली आहे. एका प्रजातीमधून नव्या प्रजातीची निर्मिती ही हजारो वर्षांच्या कालावधीत होते. या विकासाच्या प्रक्रियेत प्रजातीमध्ये अनेक बदल होतात आणि हे नवे बदल म्हणजे त्याचे विविध वाण असतात. साडवलीच्या सड्यावर आढळणार्‍या ’दिपकाडी कोंकणेन्स’च्या प्रजातीमध्ये आम्हाला रत्नागिरीत आढळणार्‍या ’दिपकाडी कोंकणेन्स’पेक्षा आकारशास्त्राच्या अनुषंगाने काही बदल जावणले. पाने, फुले आणि कॅप्सूलच्या आकारात बदल असले, तरी हे बदल साडवलीतील दिपकाडीला नवी प्रजात घोषित करण्याएवढे नसल्याने आम्ही त्याची नोंद नवीन वाण म्हणून केल्याची माहिती वनस्पतीशास्त्रज्ञ सुचंद्रा दत्ता यांनी दै. ’मुंबई तरुण भारत’शी बोलताना दिली.

मूळ ’दिपकाडी कोंकणेन्स’च्या दलपुंजाची (करोला) लांबी पाच सेंमी असून ’देवरुखेन्स’ या वाणाच्या दलपुंजाची लांबी तीन ते साडेतीन सेंमी आहे. ’दिपकाडी कोंकणेन्स’च्या दलपुंजाची लांबी मोठी असल्याने त्याचे परागीभवन निशाचर पतंगांकडून होत असल्याची शक्यता आहे. अशा परिस्थितीत ’देवरुखेन्स’ या वाणाच्या दलपुजांची लांबी तुलनेने लहान असल्याने त्याचे परागकण वाहून नेणार्‍या किटकांचा अभ्यास करण्याची गरज आहे. या शोधनिबंधामधून आम्ही ‘दिपकाडी कोंकणेन्स’, ’दिपकाडी गोवेन्स’, ‘दिपकाडी जनाई- श्रीरंगी’ आणि या नव्या वाणाची विभागणी ’दिपकाडी’च्या वेगळ्या मालिकेमध्ये (ब्रुनो-निव्हियस) केली आहे. कारण जगात केवळ ही नवी वाण आणि तिन्ही प्रजातींमधील फुलांचा रंग पांढरा शुभ्र असून बिया या मातकट काळ्या रंगाच्या आहेत.- हेन्सल रॉड्रिक्स, वनस्पतीशास्त्रज्ञ

’सह्याद्री संकल्प सोसायटी’ गेली चार ते पाच वर्षे देवरुख परिसरातील सड्यांची जैवविविधता जोपासण्यासाठी संशोधन आणि संवर्धन कार्यक्रम राबवत असल्याची माहिती सोसायटीचे कार्यकारी संचालक प्रतीक मोरे यांनी दिली. “देवरुखमधील सडे हे खासगी मालकीचे असून, येथील संकटग्रस्त अशा प्रदेशनिष्ठ प्रजाती टिकाव्या म्हणून आम्ही सोसायटीतर्फे शाळा, महाविद्यालये आणि गावकर्‍यांचे प्रबोधन करत आहोत. ‘एकदांडी’च्या नव्या वाणाच्या नोंदीमुळे आणि त्याला दिलेल्या नावामुळे देवरुखमधील सड्यांचे वेगळेपण अधोरेखित झाले आहे. मात्र, केवळ संशोधनावर न थांबता, इथल्या सड्यांचे संवर्धनही तितकेच महत्त्वाचे आहे.” त्यासाठी सर्व घटकांची मदत तेवढीच आवश्यक असल्याचे मोरे यांनी सांगितले.