भावनिक बुद्धिमत्तेच्या विश्वात...
Total Views |
‘भावनिक बुद्धिमत्ता’ हा शब्द बरेचदा आपण वाचतो, ऐकतोही. पण, त्याविषयी मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून आपल्याला फारशी माहिती नसते. तेव्हा, आजच्या लेखातून ‘भावनिक बुद्धिमत्ते’च्या विश्वात डोकावून ही संकल्पना समजावून घेऊया.
भावनिक बुद्धिमत्ता ( Emotional Intelligence-EI ) म्हणजे स्वतःच्या भावना, तसेच इतरांच्या भावना ओळखण्याची आणि नियोजित करण्याची क्षमता. भावनिक बुद्धिमत्तेमध्ये सामान्यतः काही कौशल्ये समाविष्ट असतात, असे म्हटले जाते. ‘भावनिक बुद्धिमत्ता’ किंवा ज्याला सामान्यतः ’EI’ म्हणून संबोधले जाते, ती जीवनातील यशाची गुरुकिल्ली असल्याचा दावा केला गेला आहे.
भावनिक बुद्धिमत्तेचे सिद्धांत १९९० मध्ये आले असले तरीही, तेव्हापासून या विषयावर बरेच काही लिहिले गेले. या जगात जगणे म्हणजे विविध प्रकारच्या व्यक्तींशी संवाद साधणे आणि जीवन बदलणार्‍या क्रियाकल्पांसह सतत परिपक्व होत राहणे. भावनिकदृष्ट्या हुशार असणे, ही जीवनात जे काही घडते, त्यावर प्रतिक्रिया कशी असते, हे महत्त्वाचे आहे. शिवाय, इतर लोकांच्या कृतींमागील सखोल कारणे समजून घेणे मानवी सहानुभूतीचा एक मूलभूत घटक आहे.
भावनिक बुद्धिमत्ता, ’EI’चा अभ्यास का बरे केला पाहिजे? तुम्ही कधी अशा परिस्थितीची कल्पना करू शकता, ज्यामध्ये तुम्हाला तुमच्या स्वतःच्या भावना समजल्या नाहीत? किंवा दुसर्‍या व्यक्तीच्या चेहर्‍यावरील उग्र रूप पाहता, त्या व्यक्तीला तुमचा राग आला आहे, हे तुम्हाला कधी-कसे समजले नाही? हे प्रसंग भयानक स्वप्नासारखे असतील.
भावनिक बुद्धिमत्ता आपण जिथे जिथे पाहतो व पोहोचतो, तिथे तिथे असते आणि त्याशिवाय आपण मानवी अनुभवाचा आणि अस्तित्वाचा एक महत्त्वाचा भाग नसतो. जेव्हा आपण भावनिक बुद्धिमत्तेचा संदर्भ घेतो, तेव्हा याचा अर्थ काय होतो? ‘बुद्धिमत्ता’ या संकल्पनेवर एक नजर टाकून सुरुवात करूया. ज्याप्रमाणे बुद्धिमत्ता म्हणजे माहिती हाताळण्याची आणि तर्क करण्याची विशिष्ट मानवी मानसिक क्षमता म्हणून ओळखली जाते, तशाचप्रकारे, भावनिक बुद्धिमत्ता (’EI’) म्हणजे भावनांबद्दल अचूक तर्क करण्याची क्षमता आणि विचार वाढविण्यासाठी भावना आणि भावनिक ज्ञान वापरण्याची क्षमता म्हणून ओळखली जाते. डॅनियल गोलमन ज्यांनी हार्वर्डमधून मानसशास्त्रात ‘पीएचडी’ प्राप्त केली आणि येलच्या ‘चाईल्ड स्टडीज सेंटर’मध्ये ‘कोलॅबोरेटिव्ह फॉर अ‍ॅकॅडेमिक, सोशल आणि इमोशनल लर्निंग’ची सहसंस्थापना केली, त्यांनी मेयर एट अल यांच्या मूळ भावनिक बुद्धिमत्ता मॉडेलच्या चार शाखांचा पुढे भावनिक आत्मजागरूकता, स्वयंनियमन, सामाजिक कौशल्ये समाविष्ट करण्यासाठी, सहानुभूती आणि प्रेरणा असा विस्तार केला.
भावनिक बुद्धिमत्ता ( Emotional Intelligence-EI )चे पाच घटक आहेत
१. आत्मजागरूकता : आत्मजागरूकता म्हणजे आपल्या भावना ओळखण्याची आणि समजून घेण्याची क्षमता आणि एखाद्याच्या कृती, मनःस्थिती आणि इतरांच्या भावना कशामुळे प्रभावी होतात, याची जाणीव असणे. यात भावनांचा मागोवा ठेवणे आणि विविध भावनिक प्रतिक्रिया लक्षात घेणे, तसेच बदलत्या भावना योग्यरित्या ओळखण्यात सक्षम असणे समाविष्ट आहे. आत्मजागरूकतेमध्ये आपल्याला कसे वाटते आणि आपण काय कृती करतो, हे ओळखणे आणि स्वतःच्या वैयक्तिक सामर्थ्य आणि मर्यादांची जाणीव असणेदेखील समाविष्ट आहे. आत्मजागरूकता विविध अनुभव आणि नवीन कल्पनांसाठी खुले असण्याशी आणि सामाजिक परस्परसंवादातून शिकण्याशी संबंधित आहे.
२. स्वयंनियमन : ’EI’च्या स्वयंनियमन या पैलूमध्ये भावनांची योग्य अभिव्यक्ती असणे आवश्यक आहे. स्वनियमनामध्ये लवचिक असणे, बदलाचा सामना करणे आणि संघर्ष व्यवस्थापित करणे समाविष्ट आहे. हे कठीण किंवा तणावपूर्ण परिस्थितींना वेगळे करणे आणि एखाद्याच्या कृतींचा इतरांवर कसा परिणाम होतो, याची जाणीव असणे आणि या क्रियांची मालकी घेणे याचा संदर्भदेखील आहे.
३. सामाजिक कौशल्ये : ’EI’चा हा घटक इतर लोकांशी चांगले संवाद साधण्याचा संदर्भ देतो. दैनंदिन आधारावर इतरांशी संवाद साधण्यासाठी स्वतःच्या आणि इतरांच्या भावना समजून घेणे यात समाविष्ट आहे. विविध सामाजिक कौशल्यांमध्ये - सक्रिय ऐकणे, मौखिक संभाषण कौशल्ये असणे, गैरमौखिक संभाषण कौशल्ये समजणे, सामाजिक नेतृत्व आणि नाते संबंध विकसित करणे महत्त्वाचे ठरते.
४. सहानुभूती : सहानुभूती म्हणजे इतर लोकांना कसे वाटते, हे समजून घेण्यास सक्षम असणे. ’EI’चा हा घटक एखाद्या व्यक्तीला त्यांच्या भावना ओळखून इतर लोकांना योग्य प्रतिसाद देण्यास सक्षम करतो. हे सर्व सामाजिक संबंधांमध्ये सामान्यतः जरी महत्त्वाचे असले तरी, कामाच्या ठिकाणी सामाजिक संबंधांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावणारी विशेष गतिशीलता जाणून घेण्यास अधिक मदत करते.
५. प्रेरणा : प्रेरणा हा जेव्हा ’EI’चा महत्त्वाचा घटक मानला जातो, तेव्हा तो संदर्भ आंतरिक प्रेरणा संदर्भित करतो. आंतरिक प्रेरणा म्हणजे एखादी व्यक्ती पैसे, प्रसिद्धी आणि ओळख यांसारख्या बाह्य पुरस्कारांनी प्रेरित होण्याऐवजी वैयक्तिक गरजा आणि उद्दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी प्रेरित होते. जे लोक अंतःप्रेरित असतात, ते एखाद्या क्रियाकलापात मग्न होऊन ‘प्रवाही’ स्थितीचा अनुभव घेतात. असे लोक कृतीकेंद्रित असण्याची आणि ध्येये पूर्ण करण्याची अधिक शक्यता असते. अशा व्यक्तींची वचनबद्ध होण्याची आणि पुढाकार घेण्याची क्षमतादेखील अधिक असते.
डॉ. शुभांगी पारकर