बांगलादेशची पाकिस्तानशी जवळीक, भारतासाठी धोक्याची घंटा

पाकिस्तानी मालवाहू चिनी जहाज बांगलादेशातील चितगांव बंदरात कराचीहून पाकिस्तानी माल घेऊन आलेले एक चिनी जहाज दि. 13 नोव्हेंबर रोजी बांगलादेशातील चितगाव बंदरात आले. 1971 साली बांगलादेश मुक्ती युद्धोत्तर प्रथमच एखादे पाकिस्तानी जहाज बांगलादेशच्या बंदरात पोहोचले, हे इथे विशेषत्वाने नमूद करावे लागेल. दोन्ही देशांदरम्यान मर्यादित व्यापारी आणि राजनैतिक संबंध आहेत. पण, 1971 साली युद्धपूर्व काळातील वांशिक संहाराबद्दल पाकिस्तानने अद्याप बांगलादेशची माफी मागितलेली नाही, याबद्दल बांगलादेशातील राज्यकर्त्यांच्या मनातील राग कायम आहे. दोन देशांदरम्यान 2023 साली 80 कोटी डॉलर्स इतक्या व्यापाराची नोंद आहे. प्रस्तुत जहाजातून बांगलादेशातील कापड उद्याोगासाठी लागणारी कच्ची सामग्री आणि काही खाद्यपदार्थ होते. हे व्यापारी जहाज कराचीतून माल घेऊन बांगलादेशला आले. पण, बंदरामध्ये या जहाजातील सामानाची तपासणी करण्यात आली नाही.

त्यामुळे चिनी जहाजातून पाकिस्तान माल बांगलादेशात पोहोचला. बांगलादेशातील सरकारने अशाप्रकारे सवलत देऊन पाकिस्तानी माल आणि भविष्यातील व्यापारासाठी एक वाट खुली करून दिली आहे. अद्याप पाकिस्तान-बांगलादेश व्यापारी करारही झालेला नाही. पण, बांगलादेशात सध्या भारतविरोधी जनमत तीव्र असताना पाकिस्तानने बांगलादेशाशी घनिष्ठ संबंध प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला आणि त्यास बांगलादेशकडून प्रतिसादही आला. म्हणून या घटनेचे विश्लेषण करणे जरुरी आहे.

मोहम्मद युनूस यांची पाकिस्तानी पंतप्रधान शाहबाज शरीफ यांच्याशी भेट बांगलादेश सरकारचे प्रमुख मोहम्मद युनूस यांनी सप्टेंबरमध्ये न्यूयॉर्कमधील संयुक्त राष्ट्रांच्या आमसभा अधिवेशनावेळी पाकिस्तानचे पंतप्रधान शाहबाज शरीफ यांची भेटही घेतली होती. मात्र, युनूस आणि पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांची भेट होऊ शकली नाही. बांगलादेशातील तरुण पिढी पाकिस्तानने बांगलादेशींची माफी मागावी, याकरिता आग्रही नाही. बांगलामुक्ती घराण्यातील असूनही शेख हसीना अनेकांना कट्टर शत्रू वाटतात. शेख हसीनांनी भारताशी सलगी करणे अनेक पाकिस्तानीप्रेमींना आवडलेले नाही. अशा अनेक कारणांमुळे बांगलादेशाचा भारताविरुद्ध राग आणि पाकिस्तानविषयी प्रेम आहे. 2009 ते 2024 या काळात बांगलादेशच्या शासक राहिलेल्या शेख हसीना यांचा कार्यकाळ शेवटच्या टप्प्यात हुकूमशाहीमधे बदलला होता. तेव्हा आता हसीना यांच्या अनुपस्थितीत पाकिस्तानने संधी शोधली आणि बांगलादेशशी व्यापार संबंध पुन्हा प्रस्थापित केले आहेत.

हे पाऊल पाकिस्तान-बांगलादेशच्या संबंधात ऐतिहासिक बदल दर्शविते. मोहम्मद युनूस यांच्या नेतृत्वाखाली दोन देशांमधील संबंध आणखी दृढ होण्याचे हे संकेत आहेत. या दोन देशांतील वाढत्या संबंधांचा विशेषतः भारताच्या सुरक्षेवर परिणाम होऊ शकतो, हे वेगळे सांगायला नको.

जहाजाने पाकिस्तान आणि संयुक्त अरब अमिरातीमधून माल आणला, ज्यात बांगलादेशच्या प्रमुख वस्त्रोद्योगासाठी कच्चा माल आणि मूलभूत खाद्यपदार्थांचा समावेश आहे. सर्वात मोठी शिपमेंट सोडियम कार्बोनेट (सोडा ऍश) होती, ज्याचा वापर कापड उद्योगात केला जातो.

पाकिस्तानचे उच्चायुक्त म्हणाले की, “हा उपक्रम सध्याच्या व्यापाराला गती देईल आणि छोट्या व्यापार्‍यांपासून मोठ्या निर्यातदारांपर्यंत दोन्ही बाजूंच्या व्यवसायांसाठी नवीन संधींना चालना देईल.” बांगलादेशमधील मोहम्मद युनूस यांच्या नेतृत्वाखालील अंतरिम सरकारने पाकिस्तानी वस्तूंवरील आयात निर्बंध शिथिल केल्यानंतर, ही थेट शिपमेंट झाली आहे. याआधी अशा मालाचे आगमन झाल्यावर अनिवार्य तपासणी करणे आवश्यक होते. मात्र, ते करण्यात आले नाही.

1971 साली स्वातंत्र्ययुद्धानंतर पाकिस्तान आणि बांगलादेश हे देश विभाजित झाले. या स्वातंत्र्ययुद्धात लाखो लोक मारले गेले होते. आजवर बांगलादेशच्या नागरिकांच्या मनात या जखमा खोलवर रुजल्या आहेत. शेख हसीना यांच्या कार्यकाळात बांगलादेशने पाकिस्तानला वेठीस धरले होते. दुसरीकडे त्यांनी बांगलादेश आणि भारताचे संबंध मजबूत करण्यावर भर दिला. ऑगस्ट 2022 मध्ये हसीना सरकारने चितगांव बंदरात चिनी फ्रिगेट युद्धनौका ‘पीएनएस तैमूर’ला प्रवेशाची परवानगी नाकारली होती. परंतु, हसीना यांची हकालपट्टी झाल्यापासून, मोहम्मद युनूस सरकारने पाकिस्तानशी संबंध अधिक दृढ केल्याचे दिसून येते.

पाकिस्तानचे संस्थापक मोहम्मद अली जिना यांची 76वी पुण्यतिथी ढाका येथील ‘नॅशनल प्रेस क्लब’मध्ये नुकतीच उर्दू शायरीने साजरी करण्यात आली. कार्यक्रमातील सहभागींनी जिना यांची प्रशंसा केली आणि म्हटले की, “जिना हे आपल्या राष्ट्राचे पिता आहेत आणि पाकिस्तानशिवाय आज बांगलादेश अस्तित्वात नसता. ”हसीनांच्या हकालपट्टीनंतर पाकिस्तानशी व्हिसा प्रक्रिया सुलभ झाली आहे. सप्टेंबरमध्ये पाकिस्तानने जाहीर केले की, बांगलादेशी व्हिसा शुल्काशिवाय देशात प्रवास करू शकतात.

तसेच बांगलादेशने पाकिस्तानला नव्याने तोफखाना दारुगोळा पुरवण्याचे आवाहन केले आहे. या ऑर्डरमध्ये 40 हजार दारुगोळा, 40 टन आरडीएक्स स्फोटकांचा समावेश आहे. ही ऑर्डर नेहमीपेक्षा खूप जास्त आहे. 2023 साली पूर्वीची ऑर्डर 12 हजार दारूगोळ्यांसाठी होती.

‘ढाका युनिव्हर्सिटी’तील आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे प्राध्यापक डॉ. शाहिदझ्झमन यांचा एक व्हिडिओ नुकताच व्हायरल झाला. ज्यात त्यांनी भारताविरुद्ध संरक्षण म्हणून पाकिस्तानशी ‘अणू करार’ करण्याविषयी आपले मत मांडले होते.

बांगलादेशात रोज हिंदूंचा छळ होत आहे. म्हणूनच बांगलादेशातील हिंदू आता भारतात आश्रय घेत आहेत. बांगलादेशी अजूनही भारताच्या अनेक गोष्टींवर अवलंबून आहेत. 2021-22 साली दोन्ही देशांदरम्यान सुमारे 799.23 दशलक्ष डॉलर्स किमतीचा कापूस निर्यात झाला. बांगलादेश भारताकडून मोठ्या प्रमाणात तांदूळ, गहू, साखर खरेदी करतो.

 

2004 साली भारतातील दहशतवादी संघटना ‘युनायटेड लिबरेशन फ्रंट ऑफ असोम’साठी शस्त्रास्त्रांची खेप बांगलादेशच्या चितगांव येथे रोखण्यात आली. ही शिपमेंट पाकिस्तानने प्रायोजित केल्याचा आरोप भारताने केला होता.

भारत-बांगलादेश व्यापार काही अब्ज डॉलर्सच्या घरात आहे आणि त्याच्याशी बरोबरी करण्याची पाकिस्तानची क्षमता नाही. पण, पाकिस्तानचा माल कोणत्याही परीक्षणाविना बांगलादेशात दाखल होणे, हे भारतासाठी धोक्याचे ठरू शकते. भारताविरुद्ध घातपाती सामग्री ठिकठिकाणी पाठवण्याचे काम पाकिस्तानने केले आहे. बांगलादेशातील भारतविरोधी जनमताचा फायदा उठवून तेथील काही माथेफिरूंपर्यंत अशी सामग्री पोहोचवणे, अवघड नाही, ज्यामुळे ईशान्य भारतात शस्त्रास्त्रे, दारुगोळा, अ़फू, गांजा, चरस पाठवता येईल.

पूर्व आणि ईशान्येकडील पाच राज्ये बांगलादेश सीमेला लागून आहेत आणि त्यात पश्चिम बंगाल आणि आसामसारख्या संवेदनशील राज्यांचा समावेश होतो. या सीमांतून पाच-सहा कोटी बांगलादेशी भारतात घुसले आहेत. तपासणी फार चिकित्सक पद्धतीने होत नाही. पण, आता दक्षता वाढवावी लागेल.

बांगलादेश आणि पाकिस्तानमधील संबंध अधिक घट्ट होणे, ही भारतासाठी चिंतेची बाब आहे. बांगलादेशने निर्बंध शिथिल केल्याने अवैध शस्त्रे आणि अमली पदार्थांच्या हालचाली वाढू शकतात.