सर्जनशीलतेचा वाढता परीघ

 

 

निमेशन आणि गेमिंगच्या क्षेत्रात भारत नवीन क्रांती घडवण्याच्या मार्गावर असून, छोटा भीमप्रमाणेच आमच्या इतर अ‍ॅनिमेटेड सिरिज कृष्णा, मोटू-पतलू, बाल हनुमान यांचेही जगभरात चाहते आहेत. भारतीय अ‍ॅनिमेटेड पात्रे आणि चित्रपट त्यांच्या आशय आणि सर्जनशीलतेमुळे जगभरात पसंत केले जात आहेत. भारत अ‍ॅनिमेशनच्या क्षेत्रात क्रांती घडवून आणण्याच्या मार्गावर असून, भारतातील गेमिंग स्पेसही वेगाने वाढत आहेत. आज अ‍ॅनिमेशन क्षेत्राने उद्योगाचे रूप धारण केले आहे. दि. २८ ऑक्टोबर रोजी ‘जागतिक अ‍ॅनिमेशन दिन’ साजरा केला जाणार आहे. या पार्श्वभूमीवर भारताला जागतिक अ‍ॅनिमेशन पॉवरहाऊस बनवण्याचा संकल्प आपण करुया, असे आवाहन पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी केले आहे. आत्मनिर्भर भारतावर त्यांनी पुन्हा एकदा भर दिला आहे. विविध क्षेत्रांत भारत आत्मनिर्भर होत असून, एकेकाळी मोबाईल फोन आयात करणारा भारत, आज जगातील दुसर्‍या क्रमांकाचा मोबाईल फोन उत्पादक देश बनला आहे. संरक्षण उपकरणांचा सर्वात मोठा खरेदीदार असलेला भारत आज, ८५ देशांमध्ये शस्त्रास्त्रे निर्यात करत आहे. अंतराळ तंत्रज्ञानामध्ये चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळ उतरणारा भारत हा पहिला देश ठरला आहे. या पार्श्वभूमीवर भारतामधील अ‍ॅनिमेशन उद्योग आणि त्याची भविष्यातील वाटचाल याचा आढावा हा घ्यायलाच हवा.

 

भारतात अ‍ॅनिमेशन उद्योग वेगाने वाढत असून, प्रेक्षकांच्या वाढत्या संख्येमुळे तसेच स्मार्टफोन आणि इंटरनेटच्या वापरात वाढ झाल्यामुळे, या क्षेत्राला मोठी चालना मिळाली आहे. भारतात अ‍ॅनिमेशन आणि व्हिज्युअल इफेक्ट्स क्षेत्रात, प्रशिक्षित व्यावसायिकांची मोठी संख्या आहे. हे कौशल्य या उद्योगाच्या वाढीसाठी महत्त्वाचे ठरत आहे. भारतात अ‍ॅनिमेशन मालिका, चित्रपट आणि जाहिरातींचे उत्पादन, मोठ्या प्रमाणात होते. भारतीय अ‍ॅनिमेशन जगभरात निर्यात केले जाते. भारतीय अ‍ॅनिमेशन स्टुडिओ नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करून, अत्याधुनिक अ‍ॅनिमेशन तयार करण्यावर भर देत आहेत, हेही उल्लेखनीय असेच. या उद्योगासमोर काही आव्हाने देखील आहेतच. यात उच्च दर्जाच्या अ‍ॅनिमेशनसाठी लागणारा अवाढव्य खर्च, अ‍ॅनिमेशनसाठी पुरेशी तरतूद मंजूर करून घेणे आणि जागतिक बाजारपेठेत स्पर्धा करण्यासाठी अधिक प्रगत तंत्रज्ञानाचा वापर करण्याची आवश्यकता यांचा समावेश आहे. ओटीटी प्लॅटफॉर्मच्या वाढत्या लोकप्रियतेमुळे, भारतीय अ‍ॅनिमेशनचा बाजार मोठ्या प्रमाणात वाढेल, असे विश्लेषकांचे म्हणणे आहे. भारताची समृद्ध संस्कृती आणि कथा या अ‍ॅनिमेशनमध्ये प्रतिबिंबित होऊ शकतात. त्यामुळे जगभरातील प्रेक्षकांना आकर्षित करणारे वेगळे अ‍ॅनिमेशन निर्माण केले जाऊ शकतात. केंद्र सरकारकडून या उद्योगाला आर्थिक मदत आणि धोरणात्मक पाठिंबा मिळाल्यास, या उद्योगाला मोठी चालना मिळू शकते. प्रौढांसाठीही अ‍ॅनिमेशनच्या बाजारात वाढ होत असून, भारताला याही क्षेत्रात संधी उपलब्ध आहेत.

 

भारतात डिस्कव्हरी इंडियाचे, रिलायन्स अ‍ॅनिमेशनसोबतचे सहकार्य हे मुलांच्या मनोरंजन क्षेत्रामध्ये एक महत्त्वपूर्ण पाऊल असल्याचे मानले जाते. ही भागीदारी मूळ बौद्धिक संपदेच्या विकास आणि उत्पादनाभोवती विशेषत: मुलांच्या बाजाराला लक्ष्य करणारी ठरली आहे. धोरणात्मक भागीदारीमुळे दोन्ही कंपन्यांच्या आपल्या सामर्थ्याचा फायदा मिळतो. भारताचा अ‍ॅनिमेशन उद्योग वेगाने विस्तारत असून, तो टेलिव्हिजन, चित्रपट आणि डिजिटल सामग्रीसह विविध विभागांमध्ये योगदान देत आहे. अनेक भारतीय अ‍ॅनिमेशन कंपन्या स्थानिक आणि जागतिक अशा दोन्ही संकल्पना प्रतिबिंबित करणार्‍या, विविध प्रकल्पांवर सक्रियपणे काम करत आहेत.

 

रिलायन्स अ‍ॅनिमेशन हा ‘रिलायन्स ग्रुप’चा एक भाग असून, ही कंपनी टेलिव्हिजन आणि फिल्म निमेशनमधील कामासाठी ओळखली जाते. ते सध्या मुलांसाठी मूळ सामग्री तयार करण्यात गुंतलेले आहेत. ग्रीन गोल्ड अ‍ॅनिमेशन हा देशांतर्गत आघाडीच्या अ‍ॅनिमेशन स्टुडिओपैकी, एक म्हणून ओळखला जातो. छोटा भीमसारख्या लोकप्रिय मालिकांसाठीही तो प्रसिद्ध आहे. तरुण प्रेक्षकांसाठी टेलिव्हिजन मालिका आणि मोबाईल अ‍ॅप्लिकेशन्स, या दोन्हींसाठी नवीन सामग्रीवर त्यांचे काम सुरू आहे. ‘डिस्ने इंडिया’ भारतात आल्यापासून, तिने खास भारतीय प्रेक्षकांसाठी खास तयार केलेल्या अ‍ॅनिमेटेड मालिका, स्थानिक लोककथा आणि समकालीन कथा त्यांच्यासाठी सादर केल्या आहेत. प्रेक्षकांना आकर्षित करण्यासाठी, भारतीय सांस्कृतिक घटकांना सार्वत्रिक कथाकथनासह एकत्रित करण्यावर त्यांचा भर आहे. ‘टिंगा टिंगा टेल्स’ हा भारतातील आणखी एक आघाडीचा स्टुडिओ. हैदराबादस्थित ‘डीक्यू एंटरटेनमेंट’ ही अनेक आंतरराष्ट्रीय सह-उत्पादनांमध्ये सहभागी आहे. ‘द जंगल बुक’सारख्या लोकप्रिय मालिकांचे काम त्यांनी केले आहे. ‘टून्झ मिडिया ग्रुप’ हाही अशाच सामग्रीसाठी ओळखला जातो. यांसह अनेक भारतीय कंपन्या या क्षेत्रात अग्रेसर आहेत. भारतीय अ‍ॅनिमेशन उद्योगाची स्थानिक तसेच जागतिक बाजारपेठांमध्येही वाढीची क्षमता त्या अधोरेखित करतात.

 

अ‍ॅनिमेटेड सामग्रीची वाढती मागणी, तंत्रज्ञानातील प्रगती आणि विविध मीडिया प्लॅटफॉर्मवर अ‍ॅनिमेशनची वाढती स्वीकृती, यांच्या संयोगाने भारतीय अ‍ॅनिमेशन कंपन्यांचे भविष्य आशादायक असल्याचे दिसून येते. तसेच हा उद्योग लक्षणीय वाढीसाठी सज्ज आहे. त्याच्या वाढीवर अनेक घटकांचा प्रभाव असल्याचे दिसून येते. २०१३ पर्यंत भारतीय अ‍ॅनिमेशन उद्योगाचे मूल्य अंदाजे १.५ अब्ज डॉलर्स इतके होते. यात टेलिव्हिजन, चित्रपट, गेमिंग आणि डिजिटल मीडियाचे योगदान समाविष्ट आहे. ओटीटी प्लॅटफॉर्म, मुलांचे प्रोग्रामिंग आणि अ‍ॅनिमेशन सेवांची जागतिक मागणी, यामुळे उद्योग गेल्या काही वर्षांत सुमारे १५-२० टक्के चक्रवाढ वार्षिक वाढीचा दराने वाढताना दिसून येतो. ‘नेटफ्लिक्स’, ‘अ‍ॅमेझॉन प्राईम’, ‘डिस्ने+’ यांसारख्या स्ट्रीमिंग सेवांच्या प्रसारामुळे, अ‍ॅनिमेटेड मालिका आणि चित्रपटांची गरज वाढत आहे.

 

हे प्लॅटफॉर्म केवळ आंतरराष्ट्रीय सामग्री शोधत नाहीत, तर कथांचे स्थानिकीकरण करण्यास उत्सुक आहेत. त्यामुळे भारतीय अ‍ॅनिमेशन स्टुडिओसाठी अनेक संधी उपलब्ध होताना दिसून येतात. थ्रीडी अ‍ॅनिमेशन, व्हर्च्युअल रिअ‍ॅलिटी आणि ऑगमेंटेड रिअ‍ॅलिटीसह अ‍ॅनिमेशन तंत्रज्ञानातील नवकल्पना, स्टुडिओना अधिक आकर्षक सामग्री तयार करण्यास सक्षम करत आहेत. या तंत्रज्ञानामध्ये गुंतवणूक करणार्‍या कंपन्या, अधिक ग्राहकांना आकर्षित करताना दिसून येतात. भारतीय अ‍ॅनिमेशन कंपन्या सह-उत्पादनासाठी आंतरराष्ट्रीय स्टुडिओसोबत वाढत्या भागीदारी करत आहेत. त्यामुळे जागतिक बाजारपेठांमध्ये प्रवेश मोकळा झाला आहे. अमेरिका, युरोप आणि जपानमधील कंपन्यांचा यात समावेश आहे. भारतीय अ‍ॅनिमेशन उद्योग, २०२५ पर्यंत अंदाजे चार ते पाच अब्ज मूल्यांपर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज आहे. भारतीय अ‍ॅनिमेशन कंपन्यांचे भवितव्य उज्ज्वल असून, विविध सामग्रीची वाढती मागणी, तांत्रिक प्रगती आणि धोरणात्मक सहकार्यामुळे भरीव वाढ होत आहे. जागतिक मनोरंजनक्षेत्रामध्ये एक महत्त्वपूर्ण खेळाडू म्हणून , भारत येत्या काळात महत्त्वाची भूमिका बजावेल, असे दिसून येते. बदलत्या बाजारातील गतिशीलतेशी जुळवून घेणार्‍या आणि नवोपक्रमात गुंतवणूक करणार्‍या कंपन्या, या विकसित वातावरणात चांगली कामगिरी करतील, असे निश्चितपणे म्हणता येते.