‘चांद्रयान ३’ : दृढ संकल्प आणि परम वैभवाचे मिशन

दि. २३ ऑगस्ट हा दिवस भारतासाठी एक महत्त्वाचा टप्पा म्हणून इतिहासात सुवर्ण अक्षरात नोंदवला जाईल. कारण, ‘चांद्रयान’ मोहीम कोणत्याही देशासाठी पहिली होती. आपल्या प्राचीन ऋषींना आणि त्यांच्या अंतराळातील सखोल ज्ञानाला, ही खरी भेट आहे, हे ‘इस्रो’च्या शास्त्रज्ञांनी दाखवून दिले. चंद्राच्या उत्तर ध्रुवावर अमेरिका, रशिया आणि चीन यशस्वीपणे उतरले असले, तरी दक्षिण ध्रुव संपूर्ण जगासाठी आव्हानच राहिला आणि अखेर भारताने दुसर्‍या प्रयत्नात यश मिळवले. रशियन अंतराळयानाच्या नुकत्याच झालेल्या अपयशानंतर संपूर्ण जगाला आपल्या परिणामाची उत्सुकता होती. भारताच्या वैज्ञानिक, तांत्रिक आणि नवकल्पना क्षमतेबद्दल जगाची बरीचशी धारणा बदलली आहे. परिणामी, महत्त्वपूर्ण सकारात्मक घडामोडी घडल्या आहेत.

२०१४ नंतर ’इस्रो’ने प्रक्षेपित केलेल्या परदेशी उपग्रहांची वारंवारता आणि संख्या वाढली असून, ’इस्रो’ आता वेगाने वाढून अंतराळ संशोधनात अग्रेसर बनणार आहे. शास्त्रज्ञांचा आत्मविश्वास आणि मनोधैर्य ‘गगनयान’, ‘मंगळयान-२’, ‘आदित्य एल १’ आणि ’नासा’, ’इस्रो’ यांसारख्या भविष्यातील मोठ्या मोहिमांना लाभदायक ठरेल. हे सॉफ्टवेअर आणि इलेक्ट्रॉनिक्स उद्योगांना देखील मदत करेल. सेमीकंडक्टर व्यवसायाचा येत्या काही वर्षांत झपाट्याने विस्तार होईल. ’इस्रो’व्यतिरिक्त, खासगी क्षेत्र शोध लावण्यात, अवकाश संशोधनात वैज्ञानिक आणि तांत्रिक सुधारणा करण्यासाठी अधिक गुंतवणूक करण्यास सुरुवात करेल. ’स्टार्टअप’ आणि नोकरीच्या संधी आणखी वाढतील.

देशाची अंतराळ संशोधन अर्थात ‘इस्रो’ने १९६९ मध्ये स्थापन झाल्यापासून उपग्रह कक्षेत घेऊन जाणार्‍या ८९ प्रक्षेपण मोहिमा केल्या आहेत. या मोहिमांच्या विश्लेषणानुसार, नरेंद्र मोदी सरकारने मागील सर्व सरकारांच्या एकत्रितपेक्षा जास्त ’इस्रो’ मोहिमा पूर्ण केल्या आहेत, हे उल्लेखनीय.

केंद्रीय मंत्री डॉ. जितेंद्र सिंह यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, भारताने आतापर्यंत प्रक्षेपित केलेल्या ४२४ परदेशी उपग्रहांपैकी ३८९ पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखालील सरकारच्या गेल्या नऊ वर्षांत प्रक्षेपित करण्यात आल्या आहेत. विदेशी उपग्रहांच्या यशस्वी प्रक्षेपणामुळे भारताच्या अंतराळ क्षेत्रात वेगाने जागतिक अग्रगण्य स्थान मिळवण्यासाठी घोडदौड सुरू आहे.

डॉ. जितेंद्र सिंह म्हणाले की, ‘’रॉकेट प्रक्षेपणाच्या मुख्य कार्याव्यतिरिक्त मोदींनी जून २०२० मध्ये अंतराळ क्षेत्राचे उद्घाटन केल्यानंतर भारतातील अंतराळ अनुप्रयोग १३० किंवा त्याहून अधिक ’स्टार्टअप’द्वारे उपजीविकेच्या संधींचा एक प्रमुख स्रोत बनले आहेत. त्रिवेंद्रम, जम्मू आणि आगरतळा येथील तांत्रिक संस्थांमध्ये विद्यार्थ्यांसाठी १०० टक्के प्लेसमेंट आहेत आणि त्यापैकी सुमारे ५० टक्के उच्च शिक्षण घेतात.”

रेल्वे, महामार्ग, शेती, वॉटर मॅपिंग, स्मार्ट शहरे, टेलिमेडिसिन आणि रोबोटिक शस्त्रक्रिया यांसारख्या क्षेत्रातील अनुप्रयोगांचा संदर्भ देत डॉ. जितेंद्र सिंह म्हणाले की, ’‘अंतराळ तंत्रज्ञानाने भारतातील जवळजवळ प्रत्येक घराला स्पर्श केला आहे, ज्यामुळे सर्वसामान्यांसाठी आरामदायी जीवन प्रदान केले आहे.”

’इस्रो’ने ‘पीएसएलवीसी’ श्रीहरिकोटा येथील सतीश धवन अंतराळ केंद्रातून १०४ उपग्रह प्रक्षेपित केले आहेत, त्यापैकी १०१ आंतरराष्ट्रीय ग्राहकांसाठी आहेत, जे जागतिक अंतराळ व्यवसायात भारताच्या वाढत्या पाऊलखुणा दाखवतात. याव्यतिरिक्त, स्वदेशी मानव अंतराळ प्रकल्प ‘गगनयान’ भारतीय अंतराळवीरांना कक्षेत प्रक्षेपित करण्यासाठी जवळजवळ तयार आहे. यशस्वी झाल्यास, अंतराळात मानव पाठवणारा भारत अमेरिका, रशिया आणि चीनसह चौथा देश असेल.

सिंग म्हणाले की, ’‘सार्वजनिक-खासगी भागीदारी प्रकल्प आणि ’स्टार्टअप’ला प्रोत्साहन देण्यासाठी ’न्यूस्पेस इंडिया लिमिटेड’ (एनएसआयएल) नावाची केंद्रीय ’पीएसयु’ची स्थापना करण्यात आली आहे.” ते म्हणाले की, ’‘भारतीय राष्ट्रीय अवकाश संवर्धन आणि प्राधिकरण केंद्र (इनस्पेस)ची स्थापना ‘सिंगल विंडो नोडल’ संस्था म्हणून गैरसरकारी व्यवसायांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि अवकाश क्षेत्रातील खासगी कंपन्यांसाठी एक परिसंस्था विकसित करण्यासाठी करण्यात आली आहे.” सिंग यांच्या म्हणण्यानुसार, ‘इनस्पेस’ला अंतराळ क्षेत्रातील ’एनजीओ’ आणि ’स्टार्टअप्स’कडून १३५ अर्ज प्राप्त झाले आहेत.

सेक्टर ’स्टार्टअप्स’बद्दल विचारलेल्या प्रश्नाला उत्तर देताना सिंग म्हणाले की, “ ’इनस्पेस बोर्डा’ने भारतीय ’स्पेस स्टार्टअप्स’ना प्रथमच आर्थिक साहाय्य देण्यासाठी नवीन ’बीज निधी योजना’ अधिकृत केली आहे.” सिंग म्हणाले की, ‘’खासगी कंपन्यांमध्ये परकीय गुंतवणूक सक्षम करण्यासाठी अंतराळ क्षेत्रातील सुधारित ’एफडीआय धोरण’ तसेच राष्ट्रीय अवकाश धोरण लवकरच तयार केले जाणार आहे.”

देशातील तरुणांनी हे समजून घेतले पाहिजे की, भारतासाठी ही सर्वोत्तम वेळ आहे आणि त्यांनी आपल्या महत्त्वाकांक्षेचे गुलाम बनू नये. ते म्हणाले की, “मोदी सरकारने गेल्या नऊ वर्षांत अनेक नवीन मार्ग उघडले आहेत, जिथे देशातील तरुणांना त्यांचे ध्येय बदलण्याची संधी मिळत आहे. कारण, त्यांनी अनेक नवीन मार्गांवर प्रगती करण्यासाठी सज्ज असले पाहिजे.’‘ ते म्हणाले की, “राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० देखील नवीन भारताच्या अनुरूप आहे आणि त्याप्रमाणे मानसिकता बदलण्याची गरज आहे.” डॉ. जितेंद्र सिंह यांच्या मते, ’अंतराळ मोहिमांच्या वाढत्या गतीसाठी मोदी सरकार अधिक संसाधने आणि सक्षम धोरणात्मक वातावरण प्रदान करत आहे. पूर्वी, आम्ही मर्यादित मनुष्यबळ, मर्यादित संसाधनांसह काम करत होतो, इतरांना सहभागी होऊ देत नव्हतो, निधी येऊ देत नव्हतो, सरकारला एवढी मोठी रक्कम परवडत नव्हती आणि अशा प्रकारे, आम्ही खरोखरच स्वतःला अक्षम करत होतो.’ सिंग यांना ’इस्रो’च्या यावर्षीच्या व्यस्त कॅलेंडरबद्दल विचारले असता स्पष्टीकरण दिले.

जे पंतप्रधान मोदींवर शंका घेतात आणि माजी पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांना श्रेय देतात, त्यांनी २०१४ पूर्वीच्या आणि नंतरच्या परिस्थितीचा अभ्यास करून विश्लेषण करावे. महान शास्त्रज्ञ नंबी नारायणन यांच्या बाबतीत बारकाईने पाहिल्यास शास्त्रज्ञांना पूर्वी कशी वागणूक दिली जात होती, हे समजू शकते. पूर्वीच्या कारकिर्दीत आमच्या अंतराळ संस्थेवर अमेरिका, चीन किंवा रशियाचा दबाव होता का? गेल्या नऊ वर्षांत उपग्रह प्रक्षेपणाचा वेग आणि अचूकता सुधारण्यासाठी आमच्या अंतराळ संस्थेला कशामुळे प्रवृत्त केले? कुणीतरी या मुद्द्यांवर गांभीर्याने विचार करण्याची गरज आहे.

हे अनमोल क्षण साजरे करण्याची वेळ आहे आणि आपले प्राचीन ऋषी, डॉ. विक्रम साराभाई आणि डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांनी स्वर्गात आनंद साजरा केला असेल, असा हा क्षण आहे.