गोष्ट ‘मुंबईकर वाघोबा’ची...

बिबट्या हा मार्जार कुळातील मोठ्या जातींमध्ये आढळणारा परंतु या जातींमधील आकाराने सर्वांत लहान असणारा असा प्राणी आहे. बिबट्याला स्थानिक किंवा ग्रामीण भाषेत बिबट, बिबळ्या, वाघरु अशा अनेक नावांनी ओळखलं जातं. बिबट्या हा प्रामुख्याने जंगली अधिवासात राहणारा प्राणी असला, तरी मार्जार कुळातील इतर प्राण्यांच्या तुलनेत तो कुठल्याही वातावरणात सहजपणे स्वतःला सामावून घेतो. त्यामुळेच, बिबटे गावांशेजारी, मानवी वस्तीच्या जवळ, एवढेच काय शहरांजवळ ही आढळून येतात.

महाराष्ट्र वन विभाग आणि 'वाईल्डलाईफ कॉन्झर्वेशन सोसायटी-इंडिया' यांनी एकत्र येऊन मुंबईतील बिबट्यांना रेडियो कॉलर लावण्याचे निश्चीत केले. संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान म्हणजे १०४ चौरस किलोमीटर क्षेत्रात पसरलेले विविध प्राण्यांचा अधिवास असणारे महत्त्वाचे राष्ट्रीय उद्यान आहे. मुंबईत वसलेल्या या राष्ट्रीय उद्यानामध्ये इतर प्राण्यांबरोबरच बिबट्यांचाही अधिवास मोठ्या संख्येने आढळतो. १०४ चौरस किलोमीटरच्या या क्षेत्रात जवळपास ४५ बिबट्यांचा अधिवास आहे. बिबट्या प्रामुख्याने चितळ, सांबर, भेकर, वानर यांची शिकार करतो. मात्र, नैसर्गिक अधिवासात आढळणाऱ्या भक्ष्याची शिकार करण्यासाठी बिबट्याला पाळीव प्राण्यांच्या तुलनेत अधिक कष्ट घ्यावे लागतात. म्हणूनच मोठ्या संख्येने उद्यानात असलेले बिबटे आपले खाद्य शोधण्यासाठी अनेकदा मानवीवस्तीजवळ आलेले दिसतात. यामुळे मुंबईतील मानव-बिबट्या संघर्षाचा प्रश्न ऐरणीवर आल्याच्या घटना समोर येत होत्या. म्हणूनच संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानाच्या सीमावर्ती भागात अधिवास करणाऱ्या बिबट्यांचा अभ्यास करणे हे उद्दीष्ट समोर ठेऊन बिबट्याला रेडिओ कॉलर लावण्याचे ठरविण्यात आले. महाराष्ट्र वन विभाग, संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान आणि वाईल्डलाईफ कॉन्झर्वेशन सोसायटी-इंडिया यांच्या संयुक्त विद्यमाने पूर्ण केलेल्या या प्रकल्पाचा अहवाल नुकताच जाहीर करण्यात आला. या प्रकल्पात प्रामुख्याने सीमावर्ती भागात राहणाऱ्या पाच बिबट्यांना रेडिओ कॉलर लावून दोन वर्षांच्या कालावधीसाठी अभ्यास करण्यात आला.

'मुंबईकर वाघोबा' या प्रकल्पांतर्गत संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानाच्या सीमावर्ती भागात राहणाऱ्या पाच बिबट्यांचे 'रेडिओ टेलीमेट्री'द्वारे सर्वेक्षण केले गेले. 'सावित्री', 'क्रांती', 'तुळशी' या तीन माद्या आणि 'महाराजा', 'जीवन' या दोन नर बिबट्यांना या प्रकल्पामध्ये रेडिओ कॉलर लावण्यात आले. सीमावर्ती भागात राहणाऱ्या या बिबट्यांचे अधिवास क्षेत्र, खाण्याच्या पद्धती, मानवी हल्ल्यांची संख्या या सगळ्या गोष्टींचा अभ्यास या प्रकल्पाअंतर्गत संशोधकांना करता आला. ऑगस्ट २०२० ते ऑगस्ट २०२२ या दोन वर्षांच्या कालावधीसाठी हा प्रकल्प राबविण्यात आला होता. बुधवार, ३ मे रोजी पार पडलेल्या जागतिक बिबट दिनाचे औचित्य साधून या प्रकल्पाचा अहवाल जाहीर करण्यात आला.




बिबट्या हा रात्रीच्या वेळी जास्त प्रमाणात कार्यरत असतो, म्हणजेच निशाचर प्राणी म्हणून ओळखला जातो. असे असले तरी, त्याला ठोस पुरावे उपलब्ध नव्हते. या प्रकल्पामध्ये करण्यात आलेल्या अभ्यासामुळे या समजुतीला एक ठोस पुरावा मिळाला. वेगवेगळ्या ठिकाणी कॅमेरा ट्रॅप्स लावल्यामुळे तसेच जीपीएस ट्रॅकिंगची सुविधा असल्यामुळे हे बिबटे सतत संशोधकांच्या नजरेत राहिले. दिवसा आपल्या गुहेत किंवा इतर ठिकाणी निद्रिस्त होणारा बिबट रात्रीच्या वेळी शिकारीसाठी वा गस्त घालण्यासाठी बाहेर पडत असे. दोन ते तीन दिवसांतून एकदाच शिकार करणाऱ्या या प्राण्याचे मुख्य भक्ष्यही परिसरातील पाळीव जनावरे असतात. त्यातही पाळीव आणि फिरस्ते कुत्रे हे शिकारीला सोपे असल्यामुळे बिबट्यांचे मुख्य भक्ष्य असल्याचे या अभ्यासातून अनेकदा उघड झाले आहे.

या अहवालामध्ये टॅग केलेल्या सावित्री, क्रांती, तुळशी या तीन माद्यांपैकी दोन माद्यांनी कॉलर टॅग केल्यानंतर पिल्लांना जन्म दिल्याचे ही समजले आहे. त्यामुळे मानेवर असलेल्या कॉलरचा बिबट्याला त्रास होऊन प्रजननामध्ये अडचणी निर्माण होत असल्याची शक्यताही दूर झाली आहे. मानवी वस्तीच्या अत्यंत जवळ अधिवास असतानाही सहजासहजी न दिसणारा हा प्राणी मानवापासून लांब राहण्याचाच प्रयत्न करतो, असे संशोधक सांगतात. हा अभ्यास वाईल्डलाईफ कॉन्झर्वेशन सोसायटी-इंडियाच्या मानव-प्राणी सहसंबंध प्रकल्पाचे प्रमुख निकीत सुर्वे आणि त्यांच्या चमूने यशस्वीरित्या पुर्ण केला.