स्वातंत्र्यपूर्व काळात स्वातंत्र्याचा उद्घोष करणारी मराठी कविता

स्वातंत्र्याची उर्मी जनमानसात रुजवण्याचे कार्य अनेक कवींनी केले. बहुतांश कवी ऐतिहासिक घटनांवर पोवाडे आणि कविता रचत. पोवाड्यामध्ये तर सामाजिक, राजकीय, ऐतिहासिक, समता, अन्याय अशा विषयांची सरमिसळ होती. राष्ट्रीय कविता, देशाचे स्वातंत्र्य केंद्रभूत मानून कविता करणारे व ऐतिहासिक घटनांवर कविता करणारे असा फरक करावा लागेल. स्वातंत्र्यपूर्व काळात जसे कवितेतून राजा इंग्रजांविरुद्ध बंड करणारे कवी होते, तसेच राजनिष्ठ किंवा अतिरक्त राजनिष्ठा दर्शविणारे काही कवी होते. सरकारच्या बडग्यामुळेही कवींवर मर्यादा आल्या होत्या.

महादेव मोरेश्वर कुंटे (सन १८३५ ते १८८८) कोल्हापूर यांनी ‘राजा शिवाजी’ हे काव्य लिहिले. त्यांनी नेहमीच्या संस्कृतप्रचुर शब्द योजनेला तिलांजली देत या कवितेत मराठी शब्द योजना करून मराठी धाटणी दिली.त्यामुळे त्यांच्यावर खूप टीका झाली. इ. सन१८५७च्या स्वातंत्र्यसमरात कानपूरमध्ये इंग्रजांची कत्तल झाली. त्यात बायकामुलेही मारली गेली. त्यामुळे ते संतप्त झाले. इंग्रजांच्या क्रोधाचे, त्यांनी केलेल्या संहाराचे वर्णन कवी करतो व त्यात ज्या शुरांनी हे कृत्य केले, त्यांचा धिक्कारही करतो.

चिंतामणी पेठकर (१८५१ ते १८७९) यांची ही कविता त्याचा प्रत्यय देते-

गंगाधर रामचंद्र मोगरे (१८५७ ते १९१५) यांचा देशाभिमान आणि भाषाभिमान कसा प्रखर होता, हे दिसून येईल-

म्हणजे तेव्हापासूनच इंग्रजी भाषेचा कसा प्रभाव पडत होता, हे या कवितेतून दिसून येते. भारतीय भाषांची सद्यस्थिती आपण पाहतोच आहोत. सुरुवातीच्या काळातील कवी विनायक हे केशवसुतांचे (१८६६ ते १९०५) समकालीन कवी होते. पारतंत्र्यात असलेल्या भारतमातेचे वर्णन त्यांच्या कवितेत आले आहे- तळहाती घेऊन स्व-शिराते बैसली

कवी केशव सुत यांनी तर... राष्ट्रत्वाला फिरुनी अमुचा देश येईल केव्हा? आणि... आम्हा डोळे नसती बघण्या, पारतंत्र्यामुळे हो अशी खंत व्यक्त केली. कवी गोविंदाग्रज (रामगणेश गडकरी १८८५ ते १९१९)राष्ट्रप्रेमाने भरलेले कवी होते.

हरी गुरूनाथ सलगरकर कुलकर्णी (१८९६ ते १९८१) म्हणजे कवी कुंजविहारी यांनी नऊ महिन्यांनी ही प्रसिद्ध कविता लिहिली.

सानेगुरुजी (१८९९ ते १९५०) उज्ज्वल निर्मला, हे भारत वर्षा, हे मंगल देशा,उठ झुगारून देई बेडी आणि जा रे पुढे व्हा रे पुढे...या कविता महत्त्वाच्या आहेत.

कवी दत्त व त्यानंतरच्या पिढीतील स्वा. विनायक सावरकर आणि कवी गोविंद त्र्यंबक दरेकर यांनी मेळ्यातील पदे, पोवाडे व स्वातंत्र्यतेचा गजर करणारी काव्यरचना केली. सन १८९९ साली नाशिकमध्ये ‘मित्रमेळा’ स्थापन झाला. त्याचे अग्रणी होते विनायक दामोदर सावरकर (१८८३ ते १९६६) आणि कवी गोविंद (१८७४ ते १९२६) सातत्याने स्वातंत्र्याचा उद्घोष करणारे हे दोन कवी...

अशा अर्थाची कवने लिहिली जात. त्याकाळी स्वदेशीचा वापर म्हणजे गुन्हा होता. त्याला समर्पक असे संवाद पद तयार झाले...

पहिली :- देशी खणाचा, परकर साचा! सुंदर नामी पहा,

दुसरी :- बोलू नको साळू ऐसे राज ग द्रोह हा!

कवी गोविंद यांची कविता याच सुमारास बहरात आली. बाबाराव सावरकरांनी ती गुप्तपणे छापून प्रसिद्ध केली.

आठव्या पुष्पातील-

बोधप्रद पुरातन मौज, शिवकालीन लोक मनोवृत्ती, रणाविण स्वातंत्र्य कोणा मिळाले आणि श्री शिवास मावळ्यांची प्रार्थना या कविता (लघु अभिनव माला पुष्पे) बाबाराव सावरकर यांनी प्रसिद्ध केल्याने त्यावर राजद्रोह व राजाविरुद्ध बंड करणे, असे आरोप ठेवले गेले आणि बाबारावांना अडकविण्यासाठी ते एक निमित्त ठरले.

स्वतंत्रतेचा पण! कारागृहाचे भय कोणास? कान उघडणी, सुंदर मी होणार, कवी गोविंदांच्या अशा अनेक कविता गाजल्या.

स्वातंत्र्यपूर्वकाळात कवी गोविंदांचे योगदान हे देशभक्तीचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. १९०५ ते १९०८ पोवाडे, समरगीते यांचा मेळ्यातून आणि उत्सवातून भरपूर वापर केला जाऊ लागला आणि स्वातंत्र्याचे पडघम वाजू लागले.

सावरकरांच्या कवितेत प्रवाही शब्दरचना, मातृभूमीबद्दलचे प्रेम, समर्पणाचे भाव दिसून येतात. महाराष्ट्र शारदेला पडलेलं एक गोड स्वप्न म्हणजे सावरकरांची कविता. त्यांनी आपले सारे आप्तजन, घरदार व संपत्ती मातृभूमी चरणी वाहिले आहे, ते म्हणतात-

सन १९१०च्या दशकात स्वातंत्र्यवीरांनी लिहिलेला वीर बाजीप्रभू देशपांडे यांच्यावरील पोवाडा स्फूर्तीदायक आहे.

स्वतंत्रते भगवती या तुम्ही प्रथम सभेमाजी!

आणखी ‘जयोस्तुते श्री महन्मंगले’, ‘सागरा प्राण तळमळला...’, तानाजीवरील पोवाडा महत्त्वाचा ठरतो. प्रतिकूल परिस्थिती असतानाही भयाचा उल्लेखही नसलेली कविता सावरकरांनी लिहिली. १९०८ ते १९१० या काळात मेळे, प्रभात फेर्‍या आणि पोवाडे थंडावले. कारण, वंगभंगाची देशव्यापी चळवळ सुरू झाली व क्रांतिकारकांच्या कारवाया वाढून त्याचे परिणाम टिळक, परांजपे, सावरकर यांना पकडण्यात झाले. सन १९२० साली लोकमान्यांचा अस्त झाला व गांधीयुग सुरू झाले. तेव्हा कविवर्य तांबे (१८७४ ते १९४७) यांनी महात्मा गांधीजींच्या सत्याग्रहाच्या व्रतावर उखळात दिले ‘शीर काय अता?’ ही कविता लिहिली. झाशीवाली ही राणी लक्ष्मीबाई यांच्यावरील कविता-

अलंकाराने नटलेली आणि थोडी क्लिष्ट वाटणारी कविता पुढे थोडी मोकळी होत गेली आणि सर्वसामान्यांना आपलीशी वाटू लागली. यामध्ये अग्रेसर होते कवी कुसुमाग्रज उर्फ वि. वा. शिरवाडकर. सन १९३६ साली लिहिलेली जालियनवाला बाग यातील...

पाचोळ्या परी पडली पाहून, प्रेतांची रास,

आणि त्याच साली लिहिलेली कविता ‘वेडात मराठे वीर दौडले सात’ ते

सन १९३८ साली ‘जा जरा पूर्वेकडे’ तर, सन१९३९ साली क्रांतीचा जय जय कार, गर्जा जय जय कार क्रांतीचा ,गर्जा जय जय कार’ अन्

आणि

या कविता ज्वलंत देशप्रेमाने प्रेरित आणि वीररसाने रसरसलेल्या आहेत. स्वातंत्र्यपूर्व काळात जनमानसात देशाभिमान जागृत करण्याचे काम तात्यासाहेबांच्या कवितेने केले. टिळकयुगात आणि त्यानंतरच्या गांधीयुगात राष्ट्रवादी कवींची परंपरा उदयास आली. स्वातंत्र्याबद्दची आंतरिक ओढ आणि जे कवी प्रत्यक्ष क्रांतीकार्यात भाग घेऊ शकत नव्हते, ते आपल्या काव्याद्वारे जनमानस पेटवून देण्याचे कार्य करीत. महाराष्ट्रातील कवींसमोर छत्रपती शिवाजी महाराजांचा इतिहास तसेच १८५७चे स्वातंत्र्यसमर होते. त्याशिवाय, शिवरामपंत परांजपे (काळ), लोकमान्य टिळक (केसरी) यांची वृत्तपत्रे होती. शिवजन्मोत्सव, गणेशोत्सव यांसारख्या उत्सवांमुळे जनमानस ढवळून निघत होते. मेळ्यांमधील जोशपूर्ण स्वातंत्र्यसमर गीतांनी तरुणांच्या मनात देशभक्तीचे अंकुर फुटत होते.

माधव केशव काटदरे (कवी माधव) माधव जूलियन, वि. द. घाटे, कवी यशवंत वा. रा. कांत, भा. रा. तांबे, श्रीकृष्ण पोवळे अशा अनेक कवींनी कविता लिहिल्या. समर गीतांचे कवी आणि पोवाडे लिहिणारे, तर कीर्तन प्रवचनांतून समाजप्रबोधन करणारे अनेकजण या महाराष्ट्रदेशी होऊन गेले. सर्वच कवींचा उल्लेख करणे येथे शक्य नाही. पण, या ज्ञात-अज्ञात कवींचे योगदान महाराष्ट्रातील जनता कदापि विसरणार नाही.