सहजीवन...

प्राण्यांचे पालन हेही नैसर्गिक साखळी कायम राखत एकमेकांना पूरक होण्यासाठी केले पाहिजे. गाईचे पालन हे सेवाभाव जोपासण्यासाठी तिच्या शेणाचा उपयोग नैसर्गिक शेतीसाठी, दुधाचा उपयोग जास्तीत जास्त तिच्या बछड्यांसाठी झाला पाहिजे, हे त्यांनी स्वतः छोटी गोशाळा उभारून आदर्श उदाहरण उभं केले. जास्तीचे निघालेले दूध विक्रीचा उद्देश न ठेवता जेवढे वाटता येईल तेवढे वाटत राहिले. गांडूळ खताकरिता अनेक जण गांडूळ आणतात. अशा गांडूळांना पण प्रेमाने जपताना मी बाबांना पाहिलंय. मत्स्यपालनाचा प्रयोगही त्यांनी ‘बॅक्टेरिया’ युक्त पाण्यासाठी केला. प्रत्येक वेळी त्यांनी या सर्व घटकांचा आपापसात कसा फायदा होईल किंवा नैसर्गिकरित्या या घटकांची साखळी कशी टिकून राहील, याचाच विचार करत ते अनेक प्रयोग करत राहिले; हीच त्यांच्या सहजीवनाची व्यापक व्याख्या होती.

मधमाश्यांनी एकत्र येऊन पोळं बनवणं, मुंग्यांनी एकत्र येऊन वारूळ बनवणं, वाघाला पुरे पडण्यासाठी कुत्र्यांचे झुंडीत राहाणे, असे प्राणी-पक्ष्यांचे कळपातल्या सहजीवनाच्या शक्तीचे आणि एकीचे महत्त्व दर्शवणारी असंख्य उदाहरणे त्यांच्याकडे असायची, निसर्ग कधी साठेबाजी शिकवत नाही, माणूस सोडला तर कुठलाही घटक साठेबाजी करत नाही. कारण, साठेबाजी तुम्हाला स्वार्थी बनवते, मग तिथे सहजीवन निर्माण तरी कसे होईल, त्यामुळे निसर्गाची व्यापक जीवनशैली काय आहे ती समोर ठेवण्याचा ते नेहमीच प्रयत्न करत राहिले.