पर्यटनाद्वारे वन्यजीव संवर्धन

जैवविविधतेचे संरक्षण करण्यासाठी वन्यजीव पर्यटन हे एक शक्तिशाली साधन आहे. पर्यटकांना वन्यजीव संरक्षणामध्ये भागधारक बनवून आणि निसर्गाच्या आणि वन्यजीवांच्या अगदी जवळ राहणार्‍या स्थानिक समुदायांमध्ये पैसे ‘इंजेक्ट’ करण्याचा हा एक मार्ग आहे. अनेक प्रदेश आपल्या अर्थव्यवस्थेच्या वाढीसाठी जीवसृष्टीच्या वैविध्यपूर्णतेचा लाभ घेऊ शकतात. काही लोकांना असे वाटते की, प्राण्यांना जंगलात राहू द्यावे; तर काहींना असे वाटते की, प्राणी नष्ट होऊ नयेत म्हणून त्यांना बंदिवासात ठेवले पाहिजे. पण, या दोन्ही कल्पना केवळ तात्पुरत्या उपाय आहेत. वन्यजीव पर्यटनाचे खरे उद्दिष्ट हे प्राणी आणि त्यांच्या अधिवासांचे संरक्षण करणे आहे.

वन्यजीव पर्यटन लोकांना नैसर्गिक पर्यावरणाचा नाश करण्यापासून परावृत्त करून त्याचे संरक्षण करण्यास मदत करते. शिकारी आणि सरकारांना हत्येपासून परावृत्त करण्याचे इतर मार्ग शोधण्यासाठी आणि प्राण्यांवर मृतापेक्षा जीवंत उपचार करण्यापासून पैसे कमाविण्याचे मार्ग आहेत. संवर्धन उपक्रम यशस्वी होण्याची अधिक शक्यता आहे आणि भविष्यातील पिढ्यांना या प्राण्यांचा आनंद घेता येईल, याची खात्री आहे.

एखाद्या ठिकाणाला भेट देऊन आणि वातावरण पाहून, आपल्या कृतींचा त्यावर कसा परिणाम होऊ शकतो, याबद्दल आपण अधिक जाणून घेऊ शकतो. उदाहरणार्थ, जर आपण कोकण प्रदेशाला भेट दिली आणि जंगलतोडीच्या धोक्यांबद्दल जाणून घेतले, तर आपल्याला पाम तेलाच्या वापराबद्दल अधिक जागरूकता येऊ शकते. पर्यटनामुळे आपल्याला रोजगार निर्माण करताना निसर्गाचे संरक्षण करण्यास मदत होते.

काही तज्ज्ञांना वाटते की, आपण जसे आहोत तसे चालत राहिल्यास अनेक नाजूक नैसर्गिक वातावरण आणि परिसंस्था नष्ट होतील. यामुळे कमी शुद्ध पाणी, कमी सुपीक जमीन यासारख्या समस्या निर्माण होतील आणि इतर समस्या प्रत्येकावर परिणाम करतील. त्यामुळे निसर्गावर आधारित पर्यटनासारख्या गोष्टींमध्ये गुंतवणूक करून निसर्गाचे संरक्षण करणे महत्त्वाचे आहे.

आपल्याकडे नैतिक संतुलन असणे आवश्यक आहे आणि त्यातूनच ‘इको टूरिझम’ येतो. नोकर्‍या मिळवण्याचा आणि आपल्या नैतिक आणि नैतिक जबाबदार्‍या पूर्ण करण्यात मदत करण्याचा हा एक मार्ग आहे. पर्यटनाचे अनेक फायदे आहेत. परंतु, काही ठिकाणे खूप पर्यटक बनल्याने समस्या आहे. ‘ताडोबा नॅशनल पार्क’ किंवा ‘रणथंबोर नॅशनल पार्क’सारख्या ठिकाणांसाठी हे वाईट असू शकते, जिथे पर्यटक प्राण्यांऐवजी इतर पर्यटकांना पाहतात. योग्य प्रकारच्या पर्यटन पायाभूत सुविधा विकसित करून सरकार मदत करू शकते.

सुट्ट्यांमध्ये वाघाला त्याच्या नैसर्गिक अधिवासात पाहणे, हा एक विशेष अनुभव असतो. दुर्दैवाने, जगाच्या काही भागात वाघांची अजूनही त्यांच्या कातडी आणि हाडांची शिकार केली जात आहे. वाघांच्या संरक्षणासाठी मदत करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे शिकार थांबवण्यासाठी कायदे करणे आणि त्याची योग्य प्रकारे ‘पोलिसिंग’ करणे. संघटित व्याघ्रपर्यटनातून हे करता येईल. हे वाघांच्या दुर्दशेबद्दल जागरुकता वाढविण्यात मदत करेल आणि त्यांच्या संरक्षणासाठी काम करणार्‍यांना मदत करेल. पर्यटन स्थानिक समुदायांसाठी अधिक शाश्वत रोजगार निर्माण करून ‘इकोसिस्टीम’चे नुकसान टाळण्यास मदत करू शकते. उदाहरणार्थ, मार्गदर्शक, स्वयंपाकी किंवा घरकाम करणारे पर्यावरणाची हानी न करता उदरनिर्वाह करू शकतात.

जगभरात अनेक संकटग्रस्त प्राणी आहेत. गेंडे आणि समुद्री कासवांसारख्या काहींना शिकारीचा धोका असतो. इतर ध्रुवीय अस्वल आणि ‘ऑरंगुटन्स’सारख्या, अधिवास नष्ट होण्याचा धोका आहे. आफ्रिकन हत्तींसारख्या काही प्राण्यांसाठी हवामान बदलदेखील मोठा धोका आहे. प्रकाशप्रदूषण आणि कचरा यासारख्या गोष्टींमुळे काही प्राण्यांना धोका असतो आणि मानव-वन्यजीव संघर्ष हा वाघासारख्या काही प्राण्यांसाठी धोकादायक ठरत आहे.

पर्यटकांना त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासात वन्यप्राणी पाहण्याच्या अनेक संधी उपलब्ध आहेत. गेंड्यासारखे काही प्राणी चालू शकतात. ध्रुवीय अस्वलासारखे काही प्राणी आर्क्टिक समुद्रपर्यटन दरम्यान दिसू शकतात. समुद्रकिनार्‍यांवर गस्त घालणार्‍या आणि घरट्यांचे संरक्षण करणार्‍या स्थानिक संस्थांच्या मदतीने समुद्री कासवांचा मागोवा घेतला जाऊ शकतो. पर्यटक कासवांचे निरीक्षण करू शकतात, समुद्रकिनार्‍यावर गस्त घालू शकतात आणि अंडी घालू शकतात.

पर्यटन लोकांना पर्यावरणाबद्दल अधिक जाणून घेण्यास मदत करू शकते आणि यामुळे ते संसाधने कशी वापरतात, याबद्दल त्यांना अधिक जागरूक करू शकतात. जेव्हा लोक त्यांच्या प्रवासादरम्यान निसर्गाशी जोडले जातात, तेव्हा ते संवर्धनाचे महत्त्व पाहू शकतात आणि नैसर्गिक जगाची अधिक प्रशंसा करू शकतात. यामुळे संसाधने कशी वापरायची, याबद्दल अधिक विचारपूर्वक निर्णय घेता येतील. कोकण किनारपट्टीवर अनेक गावांमध्ये गावकरी एकत्र येऊन ‘इको लॉज’ उघडू शकतात. यामुळे पर्यावरणाला हानी न होता, ग्रामस्थांना त्यांची पारंपरिक जीवनशैली चालू ठेवता येते. लॉजमध्ये ‘स्पोर्ट फिशिंग गाईड’ आणि ‘बोट कॅप्टन’ म्हणून गावकर्‍यांना कामावर ठेवले जाऊ शकते. अशाप्रकारे, ग्रामस्थ पर्यावरणाचे रक्षण करून उपजीविका करत राहू शकतात.

पर्यावरणास अनुकूल असलेले पर्यटन पर्यावरणाचे संरक्षण आणि जैवविविधतेचे नुकसान टाळण्यासाठी लोकांना शिक्षित करण्यास मदत करते. यामुळे लोक त्यांच्या स्वतःच्या कृतींच्या पर्यावरणावर होणार्‍या परिणामांबद्दल अधिक विचारशील राहतील. उदाहरणार्थ, कोकण किनारपट्टीला भेट देऊन आणि जागतिक जैवविविधतेला असलेल्या धोक्यांबद्दल जाणून घेतल्यास, पर्यटकांना पाम तेल वापरण्याच्या धोक्यांबद्दल अधिक जागरूकता येऊ शकते.

निसर्ग आणि वन्यजीवांच्या जवळ राहण्यामुळे तुमचा समुदाय निरोगी आणि समृद्ध होण्यास मदत होऊ शकते. राष्ट्रीय उद्यानांजवळ राहणार्‍या स्थानिकांचे उत्पन्न खूप कमी असते. त्यामुळे त्यांच्यासाठी पर्यटन महसूल मिळवून देणार्‍या नोकर्‍या असणे महत्त्वाचे आहे. हे उद्यान निरोगी आणि भावी पिढ्यांसाठी खुले राहण्यास मदत करते. आपण वन्यजीव कॉरिडॉरमध्ये व्यत्यय आणू नये, याचीदेखील काळजी घेणे आवश्यक आहे. यामुळे प्राण्यांना फिरणे आणि जगणे कठीण होऊ शकते. आपण वन्यजीव पर्यटनाला प्रोत्साहन दिले पाहिजे. कारण, त्याचा आपल्याला फायदा होतो आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करण्यात मदत होते. पर्यटनामुळे नोकर्‍या निर्माण होण्यासही मदत होते आणि निसर्गाचे संवर्धन करताना सावधगिरी बाळगण्याचा आणि विवेक बाळगण्याचा हा एक मार्ग आहे.