क्रियाशून्य बडबड निरर्थकच!

समर्थांच्या मते, आपली कृती, आपण करीत असलेली क्रिया महत्त्वाची आहे. नुसत्या क्रियाशून्य बडबडीला काही अर्थ नसतो. अशी बडबड, असा उपदेश लोक तेवढ्यापुरता ऐकतात व विसरतात. कारण, त्यामागे सांगणार्‍याच्या शब्दाला कृतीचे पाठबळ नसल्याने ते सांगणे, तो उपदेश प्रभावशाली होऊ शकत नाही. अनुभवाशिवाय ज्ञानाच्या गोष्टी व्यर्थ आहेत. मन हे विचार करणारे असते. म्हणून समर्थ सांगतात की, हे विचाराने तुझे तुलाच तत्त्व शोधून काढायचे आहे. लोक ज्ञान पुष्कळ सांगतात. अनेक पुस्तकांतून ज्ञानाच्या गोष्टी सांगितल्या आहेत. हे खरे असले तरी ते ज्ञान आपण शोधून पाहिल्याशिवाय त्याचे खरेपण मनावर बिंबत नाही.

केवळ शब्दज्ञानात पारंगत असलेले, पुस्तकीज्ञानाने गर्विष्ट झालेले पंडित अहंकारात आकंठ बुडालेले असल्याने मृत्यूसमयीही त्यांची बढाईखोर आत्मप्रौढी मिरवण्याची वृत्ती कायम राहते. त्यामुळे अशांना मृत्यूनंतर स्वर्गात प्रवेश न मिळतात्यांना ब्रह्मराक्षस या पापयोनीत जावे लागते. ती पिशाच्च योनी असल्याने तेथील अवस्था दयनीय असते, हे समर्थांनी मागीलश्लोक क्र. ११३ मध्ये सांगितले आहे. समर्थपुढे असेही म्हणाले की, परमेश्वराशिवायसर्वज्ञ, सर्वज्ञानी असा दुसरा कोण आहे? अर्थात कुणीही नाही, असे असताना आपल्या विद्वत्तेचा, ज्ञानाचा, पांडित्याचा गर्व करण्यात अथवा त्यासंबंधी दुराभिमान बाळगण्यात काही अर्थ नसतो, ही वस्तुस्थिती आहे. असे असले तरी आपल्यासारखी सामान्य माणसे थोड्याशा शास्त्रवाचनाने, अनुभवाचा लेश नसताना, इतरांना ज्ञानाच्या गोष्टी सांगत सुटतात. मुखाने असे ज्ञानाच्या गोष्टी बडबडणे निरर्थक असते. पुढे त्याचा परिणाम असा होतो की, अतिअहंभाव, गर्विष्टपणा, बढाई, दांभिकता हे अवगुण वाढीस लागतात. या परिणामांची जाणीव नसल्याने असा माणूस आपल्या अवगुणात आनंद मानू लागतो. त्याच्या ठिकाणी अहंकार साठतच जातो. स्वामींनी हे पुढील श्लेकात अर्थवाही शब्दांत सांगितले आहे-

परमेश्वरी सत्ता हीच खरी सर्वार्थाने ज्ञानयुक्त आहे. या सर्व विश्वातील घडामोडी म्हणजेच विश्वाचा कारभार आपोआप चालला आहे, असे मानता येत नाही. तर्कशास्त्रातील नियमानुसार कारणाशिवाय कार्य घडत नाही. प्रत्येक घटीत घटना हे कार्य असल्याने त्याला काहीतरी कारण असावे लागते. याला आपण ’कार्य-कारण भाव’ म्हणतो. तथापि, निसर्गातील किंवा जीवनातील काही घटना, प्रसंग अद्भुत चमत्कृतीपूर्ण असतात की त्यांची कारणपरंपरा शोधता येत नाही. असे का घडले, याचे कारण शोधताना सापडलेल्या कारणाचे कारण शोधताना एका विशिष्ट ठिकाणी थांबावे लागते.

हे आध्यात्मविद्येत आहे असे नव्हे, तर पदार्थविज्ञानात भौतिकशास्त्रातही असेच आहे. तेथे अंतिम कारण सापडत नाही. अशावेळी या विश्वाचा पसारा सांभाळणारा कोणीतरी जगचालक असला पाहिजे, हे मानण्यावाचून गत्यंतर नसते. ही परमेश्वरी सत्ता मानल्यावाचून विश्वाचे कोडे उलगडता येत नाही. परमेश्वर हा सर्वज्ञ असल्याने त्याला भूत-भविष्याचे ज्ञान असते. सामान्य माणूस काही घटनांमागील उद्देश समजू शकत नाही. संतांची परमेश्वरावर पूर्ण श्रद्धा, विश्वास असल्याने त्यांना परमेश्वरी सत्तेचे प्रत्यंतर येते. संत आपल्या इच्छा-आकांक्षा परमेश्वरी सत्तेशी जोडतात. त्यामुळे त्यांच्या आयुष्यातील भौतिक, मानसिक समस्यांकडे ते तटस्थ वृत्तीने पाहू शकतात. त्यांची शांती ढळत नाही अथवा प्राप्त गोष्टींचा त्यांना अभिमान, गर्व, अहंकार होत नाही. ईश्वरेच्छा प्रमाण मानून ते व्यावहारिक जगात वावरत असतात. आपण मात्र आपला अहंकार देहबुद्धी पोसण्याच्या परमेश्वरी योजनांशी सांगड न घालू शकल्याने, आपले तेच खरे असे समजून फक्त तोंडाने बडबड करीत असतो.

समर्थांच्या मते, आपली कृती, आपण करीत असलेली क्रिया महत्त्वाची आहे. नुसत्या क्रियाशून्य बडबडीला काही अर्थ नसतो. अशी बडबड, असा उपदेश लोक तेवढ्यापुरता ऐकतात व विसरतात. कारण, त्यामागे सांगणार्‍याच्या शब्दाला कृतीचे पाठबळ नसल्याने ते सांगणे, तो उपदेश प्रभावशाली होऊ शकत नाही. अनुभवाशिवाय ज्ञानाच्या गोष्टी व्यर्थ आहेत. मन हे विचार करणारे असते. म्हणून समर्थ सांगतात की, हे विचाराने तुझे तुलाच तत्त्व शोधून काढायचे आहे. लोक ज्ञान पुष्कळ सांगतात. अनेक पुस्तकांतून ज्ञानाच्या गोष्टी सांगितल्या आहेत. हे खरे असले तरी ते ज्ञान आपण शोधून पाहिल्याशिवाय त्याचे खरेपण मनावर बिंबत नाही. यासाठी समर्थ या श्लोकाच्या शेवटच्या ओळीत सांगत आहेत की, ’विचारें, तुझा तूंचि शोधून पाहे.’ अनुभवी माणसाने ज्ञानाचा उपयोग संवाद साधण्यासाठी करावा आणि वाद नष्ट करावेत. समर्थांनी पुढील श्लोकात तो विचार पुन्हा मांडून ‘तुटे बाद संवाद तो हितकारी’ या गटातील श्लोकांची सांगता केली आहे.