आदिशक्ती मुक्ताबाई...

निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान, मुक्ताई ही चार भावंडे म्हणजे आपेगावच्या विठ्ठलपंत कुलकर्णी आणि रुक्मिणी यांची मुले. बुद्धिमान व विरक्त असलेले विठ्ठलपंत लग्नानंतर संन्यास घेतात आणि काशीला जाऊन राहतात. पण, पतिव्रता पत्नी रुक्मिणी प्रयत्नपूर्वक त्यांना गृहस्थाश्रमात आणते. विवाह होऊन ही संन्यास घेतलेला समजताच, त्यांना पुन्हा गृहस्थाश्रम स्वीकारण्याची आज्ञा काशीच्या गुरूंकडून मिळते. पण, समाज त्यांना वाळीत टाकतो. परंतु, याची शिक्षा समाज त्यांना देतो, ती म्हणजे देहांत प्रायश्चित्त. चार चिमुकल्या मुलांसह कुटुंबाच्या होणार्‍या छळाला कंटाळून विठ्ठल पंत व रुक्मिणी ठरवतात की, आपल्या मुलांना समाज त्यामुळे स्वीकारणार असेल तर आपण हे प्रायश्चित्त घेऊ आणि खरंच ते दोघेही शिक्षा म्हणून आत्मविसर्जन करतात. देहांत प्रायश्चित्त घेतात. त्यावेळी मुक्ताबाई फक्त चार वर्षांची असते.

भावंडांचा सांभाळ करण्याची जबाबदारी मोठ्या निवृत्तीवर येऊन पडते. निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान मुक्ताबाई ही संन्याशाची मुलं म्हणून समाज त्यांनाही वाळीत टाकतो. आई-वडिलांचे छत्र गेले, तरीही समाज मुलांना स्वीकारत नाही. जन्मापासून मुलांची परवड सुरूच असते. या कोवळ्या मुलांना स्वतःला सतत सिद्ध करावे लागत असते, अशा परिस्थितीत छोटी मुक्ताबाई प्रौढ झाली नाही तरच नवल. समाजाने केलेला अन्याय आणि अपमान सहन करत-करत लहानाची मोठी होत असते मुक्ताई,

असे काही अंशी दुःख मुक्ताईंच्या शब्दात दिसते. शिवाय त्यांच्या जीवनात अनेक प्रसंग घडलेले आहेत की, मुक्ताबाईंनी आपल्या मोठ्या भावंडांनाही मार्गदर्शन केले आहे.

समाजातून सतत उपेक्षा, अपमान सहन न होऊन एक दिवस स्वतःवरच चिडून ज्ञानोबा उद्विग्न होऊन, पर्णकुटीचे दार बंद करून आत ध्यानस्थ बसले. संन्याशाच्या पोराचे दर्शन घडले म्हणून मोठा अपशकून झाला, असे ज्ञानोबाला पाहून एकाने म्हटले, त्यामुळे ज्ञानोबा खिन्न झाले. निवृत्ती आणि सोपान यांनीही विनवण्या केल्या; पण ज्ञाना दार उघडेना. मुक्ताबाईंनी विनवणी करूनही ते दार उघडेनात. छोट्याशा बहिणीने मुक्ताईने लडिवाळपणे ज्ञानाला समजावले. ज्ञानादादा चिडलाय, त्याची मनस्थिती बिघडली, हे मुक्ताबाईंना लक्षात आले. ज्ञानोबापेक्षा लहान असलेली मुक्ता आता त्यांना मोठ्या अधिकाराने मोठी होऊन समजवायला लागली. लोक कितीही वाईट वागले तरी तुम्ही विचलित होऊ नका. आपला चांगला मार्ग सोडू नका. ताटी उघडा आता. या अवस्थेतून बाहेर या. असं ममतेने सांगून ज्ञानेश्वरांचे मन वळवले. संतांची लक्षणे काय आहेत. योगी कसा असावा, आपले भूतलावरील अवतार कार्य काय आहे, ते मुक्ताबाईंनी ताटीच्या अभंगात सांगितले आहे. ज्ञानोबांना जागृत केलं आहे.

ज्ञानदेव दिवसेंदिवस जास्तच आत्ममग्न होत चालले आहेत, हे मुक्ताबाईंना जाणवते. यावेळी ज्ञानोबाचे मन शांत करण्याचा प्रयत्न मुक्ताबाई करते आणि स्वच्छ, सात्विक, पावन मनाच्या या योगी पुरुषाला तिच्या ज्ञानादादाला क्षणिक रागापासून परावृत्त करून, त्याचे मन स्थिर करण्याचा प्रयत्न करते. आपल्यापेक्षा लहान असलेली लाडकी बहीण मुक्ताई आध्यात्मिक आणि ज्ञानाने ओतप्रेत भरलेली तिची प्रेमळ विनवणी ज्ञानोबा मान्य करतात, शांत होतात आणि पर्णकुटीचे दार/ताटी उघडून बाहेर येतात. मुळातच योगी असलेल्या, तत्त्वचिंतक असलेल्या ज्ञानदेवांनासुद्धा मार्गदर्शन करण्याचं सामर्थ्य, या चिमुकल्या मुक्ताबाईंमध्ये होतं. याचा परिणाम ज्ञानेश्वरांवर झाला, ते कार्यप्रवृत्त झाले आणि नेवाशाला ‘भावार्थ दीपिका’च्या निर्मितीची सुरुवात झाली. मुक्ताबाईंचे ताटीचे ४२ अभंग प्रसिद्ध आहेत. त्यांनी हरिपाठाचेसुद्धा अभंग लिहिले आहेत.

गुरू संत निवृत्तीनाथ यांच्या मार्गदर्शनाखाली शिष्य ज्ञानेश्वर, सोपान आणि मुक्ताबाई घडत होत्या. नाथ संप्रदायाची दीक्षा निवृत्तीनाथांनी मुक्ताबाईंना आणि ज्ञानेश्वरांना पण दिली होती. त्यामुळे दोघे आता गुरुबंधू-भगिनी झाले होते. प्रेम, आदर, भक्ती, ज्ञान दोघांनाही बरोबरच मिळत राहिले. कधी-कधी मनात आलेली शंका मुक्ताबाई ज्ञानेश्वरांना विचारत असे, ते शंका निरसन करत. निवृत्तीनाथ तर आई-वडिलांचेही प्रेम लहान भावंडांना देत होते. तिन्ही भाऊ तसे मुक्ताबाईंचे गुरूबंधूच होते. पण, तिची जडणघडण चालू असताना, ती न कळत्या वयापासून कुटुंबावर होणार्‍या आघातामुळे अनेक प्रसंगांना सामोरी गेली होती. तिच्या छोट्याशा आयुष्यात अनेक घटना तिच्यासमोर घडल्या होत्या. ‘शुद्ध बिजापोटी फळे रसाळ गोमटी’नुसार विठ्ठलपंत आणि रुक्मिणीबाईंची ही चारही मुले होती. मुक्ताईने योगी असलेल्या ज्ञानदेवांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा वेध आपल्या अभंगातून घेतला आहे. मुक्ताईंच्या मते ज्ञानेश्वर योगी, संत. साधू, विरक्त, ज्ञानी, सद्गुरू, परमेश्वर आणि जगद्गुरू होते. असे वर्णन त्या अभंगातून करतात.

अशा अनेक घटना मुक्ताबाईंच्या आयुष्यात घडलेल्या दिसतात की, ज्यातून त्यांचा आध्यात्मिक अधिकार किती मोठा होता, ते आपल्याला लक्षात येतं. यामुळेच मुक्ताबाई तेराव्या शतकातली संत परंपरेतली एक ‘स्त्री गुरू’ होऊन गेली, हे कळतं. गुरू-शिष्य परंपरेत तर वयाने लहान असलेली; पण चांगदेवांची गुरू मुक्ताबाई होती. चांगदेवांना तिने ‘पासष्टी’चा अर्थ सांगितला. हा मुक्ताबाईंचा पहिला शिष्य.

संत निवृत्तीनाथ मुक्ताईंचे गुरू, गुरूंचे म्हणणे ती अजिबात खाली पडू देत नसे, एक दिवस त्यांनी मांडे खाण्याची इच्छा मुक्ताईला बोलून दाखविली. मुक्ताईंनी लगेच तयारी केली. कुंभारवाड्यात ती मातीचे परळ /भांडे आणण्यासाठी गेली असता, वाटेत विसोबा चाटी भेटले. तिच्या हातातले परळ हिसकावून घेतले आणि फोडून टाकले. कुंभारवाड्यात सर्वांना ताकीद दिली की, हिला कुणीही परळ देऊ नये. निराश होऊन मुक्ताई घरी आली. आपण निवृत्तीनाथांची इच्छा पूर्ण करू शक्त नाही, याचा तिला खेद वाटला. दुःख झाले. तिचा उतरलेला चेहरा पाहून ज्ञानोबा मदतीला आला. त्या योग्याने आपला जठराग्नी योग शक्तीने पेटवला आणि मुक्ताबाईंना सांगितले, भाज आता पाठीवर मांडे.

मुक्ताबाई आता कशी मांडे करते, हे पाहायला विसोबा आलाच. उलट फजिती न होता मुक्ताबाईंने मांडे भाजले होते, हे पाहून विसोबा आश्चर्यचकित झाला. ही भावंडे असामान्य आहेत, हे समजले. स्वतःची चूक उमगली. आपल्याला प्रायश्चित्त मिळाले पाहिजे. मगच आपला उद्धार होईल, असे म्हणून तो त्यांचे उष्टे अन्न खाऊ लागला. ते पाहून, मुक्ताबाईंने विसोबा तू खेचराप्रमाणे उष्टे का खातोस? असे विचारले आणि या प्रसंगानंतर विसोबा मुक्ताबाईंचे शिष्य झाले, अशी आख्यायिका आहे. अशाच प्रकारे संत नामदेव यांनाही गुरूचे महत्त्व पटवून देऊन गुरुशिवाय तुला मोक्षप्राप्ती होणार नाही, असे निर्भीडपणे सांगितले.

तीर्थयात्रेहून परतलेल्या ज्ञानेश्वरांची भेट घेतली आणि पुढे मुक्ताबाईंनी आपला भाऊ ज्ञानेश्वर याची समाधी पाहिली. महिन्याभरातच सासवडला सोपान आणि वटेश्वरांची समाधी पाहिली. पुणतांब्याला चांगदेवांची समाधी पाहिली. आपल्या बंधूंप्रमाणेच आपल्या शिष्याचा चांगदेवाचा समाधीचा सोहळा व्हावा, असे निवृत्तीनाथांना व सर्व संतांना मुक्ताईंने सांगितले. त्यांची ही अवतार समाप्ती झाली. आई-वडिलांच्या छत्रानंतर या भावांनीच तिला सांभाळले होते. जीवापाड प्रेम केले होते. त्यामुळे या दोघांची समाधी तिला सहन होणारी नव्हतीच. या सगळ्या घटनांनंतर मुक्ताबाई आणखीनच विरक्त झाली, उदासीन झाली. मुक्ताबाई, निवृत्ती आणि इतर संतांबरोबर वेरूळ, घृष्णेश्वर करत. वैशाख वद्य द्वादशीला तापी काठावर, मेहुण या गावी आली. नदीवर स्नानासाठी गेले असताना अचानक वीज कडाडली आणि मुक्ताबाई कुणाला काही कळायच्या आत अंतर्धान पावली. निवृत्तीनाथ मुक्ताबाईंना खूप जपत होते, तरी हे असे कसे झाले, मुक्ताई कुठेच दिसत नाही? क्षणात त्यांनी ओळखले की, ही अवतार समाप्ती आहे.

निवृत्तीनाथ मुक्ताई सोडून गेल्यावर जो मनात आकांत झाला, त्यावेळी ते म्हणतात की, “मुक्ताई ही मोठ्या भावांची छोटी आई तर होतीच. पण, त्यांची एक चांगली मैत्रीण, सखी पण होती. आता अशी मैत्रीण त्यांना शोधूनही सापडणार नव्हती.”

संत नामदेवांनी पण तिची अवतार समाप्ती अनुभवली आणि त्याचे वर्णन केले आहे, ते म्हणतात की,