गरज समुद्र किनारे संवर्धनाची

 

 

 

 

 

 

 

 

जागतिक पर्यावरण व्यवस्थेत महासागरांची भूमिका निश्चितच महत्त्वाची आहे. जलचक्राचे होणारे व्यवस्थापन हे केवळ अन् केवळ महासागरांवर अवलंबून आहे. विविध उद्योग, दळणवळण, पर्यटन यात सागर व सागर किनारे यांचे महत्त्व वेगळे विशद करण्याची नक्कीच आवश्यकता नाही. सध्या संकटात आलेल्या आणि मानवी उपद्रवाचा थेट लक्ष्य बनलेल्या या सागरी किनार्‍यांचे संवर्धन होणे, ही आवश्यक बाब बनली आहे. मागील काही दिवसांपूर्वी जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध झालेल्या अहवालांनुसार सुंदरबन भागातील काही हेक्टर जमीन पाण्याखाली गेली आहे आणि इतर अनेक बेटे पाण्याखाली गेली असल्याचे समोर येत आहे. एप्रिल २०२२ मध्ये अंटार्क्टिकामध्ये ’उष्णतेची लाट’ होती आणि तापमान ५१ अंश सेंटीग्रेडऐवजी ४० अंशांनी सामान्य होते, एकट्या अंटार्क्टिकामध्ये गेल्या १८ वर्षांपासून दरवर्षी १४९ अब्ज टन बर्फ कमी झाला आहे. समुद्रातून तयार होणार्‍या मिठात प्लास्टिकचे छोटे कण आढळून आले. अशा बातम्या समोर येत आहेत. या बातम्यांचा आपल्या जीवनावरही परिणाम होतो का? आपले आरोग्य थेट पृथ्वी आणि समुद्राच्या आरोग्याशी संबंधित आहे, पृथ्वीवरील ७० टक्क्यांपेक्षा जास्त ऑक्सिजन सागरी वनस्पती आणि प्राण्यांमधून येतो. हवामानाच्या दृष्टीने महासागर महत्त्वाची भूमिका बजावतात. कारण, ते पृथ्वीच्या वातावरणातील ९३ टक्के उष्णता शोषून घेतात. हिंदू पौराणिक कथांमध्ये वरुण हा महासागराचा देव आहे आणि समुद्रमंथनातून अमृताचे भांडे उदयास आले आहे, म्हणजेच महासागरदेखील जीवन आणि अमरत्वाचा स्रोत आहे. या संदर्भात, जागतिक महासागर दिनाची प्रासंगिकता खूप वाढली आहे. १९९२ मध्ये ब्राझीलमधील ‘वसुंधरा शिखर परिषदे’त पहिल्यांदा या दिवसाची संकल्पना मांडण्यात आली. या वर्षीचा त्याचा संदेश महासागरांना पुनरुज्जीवित करण्याचा सामूहिक प्रयत्न आहे.

 

 

 

नुकताच ‘जागतिक पर्यावरण दिन’ साजरा केल्याने या दिवसाचे महत्त्व अधिक आहे. जेव्हा महासागर निरोगी नसतील तेव्हा पर्यावरण कसे निरोगी असेल, या सामान्य जाणिवेचा आपण विचार करणे आवश्यक आहे. कारण, पृथ्वीचे ७० टक्के क्षेत्रफळ समुद्राने व्यापले आहे आणि ९४ टक्के जीवंत प्रजाती पाण्यात आढळतात. सध्या, जगातील ४० टक्के लोकसंख्या १०० किमीच्या किनारपट्टीच्या परिघात राहते. भारतातही १४.२ टक्के लोक समुद्राजवळ राहतात. अशा स्थितीत ‘पर्यावरण आपत्ती’चे आता वास्तवात रुपांतर होणे चिंताजनक आहे. महासागरांची स्थिती बिकट आहे. तापमानात चिंताजनक वाढ आणि ‘सागरी उष्णतेच्या लाटे’मुळे पाण्यात ऑक्सिजनची कमतरता असल्याने सागरी जीवांच्या संख्येत अनपेक्षितपणे घट झाली आहे. अतिमासेमारीमुळे ८० टक्के मत्स्यशेती क्षेत्राचे अतिशोषण झाले आहे. २९ टक्के मासे आणि ‘सीफूड प्रजाती’ ९० टक्क्यांपर्यंत नामशेष झाल्या आहेत. त्यामुळे जीवनमान, अन्न, आरोग्य, जैवविविधता इत्यादी सर्वांवर विपरीत परिणाम होणार आहे. अनेक उद्योग, जहाजे, सीवेज प्लांट इत्यादींचा विषारी कचरा महासागरात जात आहे. जगातील ९० टक्के व्यापार जहाजांच्या माध्यमातून चालतो. समुद्राचे तापमान वाढल्याने समुद्रातील वादळांमध्ये वाढ झाली आहे. ८० वर्षांत समुद्राच्या पातळीत वाढ झाली नव्हती तितकी वाढ २० वर्षांत झाली होती. मानव, वनस्पती, प्राणी, पक्षी यांचे अधिवास झपाट्याने कमी होत आहेत. या जगाच्या अनेक भागांप्रमाणेच २०५० मध्ये प्लास्टिकचा कचरा महासागरात सर्वाधिक असेल असा अंदाज आहे. दरवर्षी ८० मेट्रिक टन प्लास्टिकचा कचरा समुद्रात जातो. आपल्यापैकी जे समुद्राकाठी राहत नाहीत, त्यांचा असा गैरसमज आहे की महासागरांचे संवर्धन आणि प्रदूषण हे केवळ किनारी भागात राहणार्‍या लोकांशी संबंधित आहे. ८० टक्के सागरी प्रदूषण हे जमिनीपासून सुरू होते, जे काही आपण समुद्रात सोडत आहोत. नदी, ती कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने समुद्रात जात आहे. पर्यावरण आणि समुद्र या कोणाच्याही सीमा नाहीत. सर्वजण एकमेकांना भेटत आहेत. स्पष्टपणे, महासागरांचे संरक्षण, कमी जीवाश्म इंधन आणि अक्षय ऊर्जेचा अधिक वापर, आंतरराष्ट्रीय जलवाहतुकीचे ‘डीकार्बोनायझेशन’ (कार्बन कमी करणे), खारफुटीचे संरक्षण, महासागरांच्या योगदानाचे मूल्यांकन करण्यासाठी विविध प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. समुद्र किनारी असणारे क्षेत्रे आणि समुद्रकिनारी नसलेले क्षेत्र इत्यादींवर नियंत्रण ठेवणे आवश्यक आहे.