हिंदुत्व आणि हिंदू धर्म वेगळे आहे का?

 

तुम्ही एखाद्या सामान्य हिंदुत्ववाद्याला विचारलं की, हिंदुत्व आणि हिंदू धर्म म्हणजे काय? तर तो म्हणेल की, “दोन्ही एकच तर आहेत” किंवा तो असं म्हणेल की, “हिंदुत्व हे हिंदू धर्मासारखंच आहे, फक्त त्यास राजकारणाची जोड आहे.” एका मार्क्सवादी इतिहासतज्ज्ञाला किंवा नास्तिक आणि धर्मनिरपेक्ष व्यक्तीला विचारलं तर तो म्हणेल की, “हिंदुत्व म्हणजे उच्चवर्णीय, काही प्रमाणात मध्यमवर्गीय हिंदूंची फॅसिस्ट राजकीय वर्चस्ववादी, पितृसत्ताक, दुराचारवादी आणि जातीयवादी शक्ती आहे.” त्यातही हिंदुत्वाला दहशतवादाशी जोडणे, हे त्यांच्या विचारशील वृत्तीतील असलेली कमतरताच दर्शविते. तरीही सर्वसामान्य लोकांमध्ये संभ्रम उत्पन्न होऊ नये आणि असल्या कथित विचारवंतांच्या पोळ्या अजून भाजल्या जाऊ नयेत, म्हणून हिंदुत्व आणि हिंदू धर्म यांचा संबंध जाणून घेऊयात.

 

 

 

 

हिंदुत्व पुनरुत्थान स्वातंत्र्यवीर सावरकर आपल्या ’हिंदुत्व’ या ग्रंथात लिहितात, “ ’हिंदुत्व’ हा काही शब्द नाही, हा तर इतिहास आहे आणि हा इतिहासही, काही वेळेला काही लोक ‘हिंदुत्व’ या शब्दाचा ’हिंदू धर्म’ या सापेक्ष नावाशी घोटाळा करून केवळ धार्मिक किंवा आत्मिक इतिहास समजतात तसा नाही, तर हा इतिहास सर्वांगीण आहे. ’हिंदू धर्म’ हा शब्द फक्त ’हिंदुत्व’ यापासून उत्पन्न झालेला अंशात्मक नि एक देश दाखविणारा शब्द आहे. ‘हिंदुत्व’ या शब्दाचा अर्थ स्पष्ट केल्यावाचून ’हिंदू धर्म’ याचा अर्थ अबोध्यनि अनिश्चित राहातो.

 

 

 

या इतिहासाचा मागोवा घेताना विचारार्ह बाब ही की, अशी कोणती गोष्ट आहे की, जी हिंदूंना एकत्वाने, एक राष्ट्रीयत्वाने बांधून ठेवत आली आहे? हिंदू संस्कृतीमधील, हिंदू धर्मामधील हा हिंदूपणा नक्की आहे तरी काय? अशा प्रश्नांच्या उत्तराच्या शोधार्थ सावरकर होते. त्या ऐतिहासिक एकत्वाच्या राष्ट्रीयत्वाला त्यांनी नाव दिले ’हिंदुत्व!’

 

 

 

सावरकर म्हणतात,“ ’हिंदुत्व’ याचा अर्थ काही ’हिंदू धर्म’ या शब्दार्थांशी पुष्कळ लोक समजतात तसा समान नाही. ’धर्म’ या शब्दाने सामान्यतः कोणत्या तरी अध्यात्मिक वा धार्मिकपंथांच्या वा मताच्या नियमांचा अथवा सिद्धांताचा संग्रह असा अर्थ घेतला जातो. भाषेच्या पद्धती जर आमच्या वाटेत आली नसती तर, ’हिंदूपणा’ हाच शब्द हिंदुत्वाशी अधिक जवळ म्हणून आम्ही योजिला असता.”

 

 

 

साहजिकरित्या ‘हिंदूइझम’ याचा अर्थ या भूमीमध्ये राहाणार्‍या लोकांचा जो विवक्षित नि नैसर्गिक धर्म असा असला पाहिजे. ‘हिंदूइझम’ ही एक धर्मपद्धती आहे. परंतु, परस्पर प्रतिकूल इतकेच काय परस्परविरोधी अशा पद्धतींचा समूह एक कसा असू शकेल, असा प्रश्न येतो. मग हिंदू लोक असे एकत्वाने राहतच नाहीत आणि हे एक राष्ट्र नाही; उलट वेगवेगळ्या धर्ममताने विभागलेला आहे, असा निष्कर्ष काढला जातो.

 

 

 

सावरकर म्हणतात, “ ‘हिंदुत्व’ नि ’हिंदूइझम’ हे दोन्ही शब्द ’हिंदू’ या शब्दापासून उत्पन्न झाले असल्यामुळे त्यांचा अर्थ सर्व हिंदू जाती, असाच घेतला पाहिजे. ‘हिंदूइझम’च्या ज्या व्याख्येच्या योगाने हिंदूजातीचा कोणताही महत्त्वाचा भाग बाहेर राहील किंवा त्याला आपल्या समजुती छपवून ठेवणे भाग पडेल; ती व्याख्या अर्थातच निरुपयोगी ठरेल. ’हिंदूइझम’ याचा अर्थ म्हणजे हिंदू लोकांमध्ये सर्वसाधारण ज्या धार्मिक समजुती आढळतात, त्यांना एकीकृत करणारी पद्धती आणि हिंदूंच्या या धार्मिक समजुती शोधून काढण्याचा म्हणजे ’हिंदूइझम’ काय आहे, हे जाणण्याचा एकच मार्ग म्हटला म्हणजे प्रथम आपल्याला ‘हिंदू’ या शब्दाची व्याख्या केली पाहिजे. परंतु, धार्मिक भिन्नता असूनही जैन, वैदिक, सनातनी बौद्ध धर्मपंथविरोधी मते असूनही एकत्वाने नांदत आहेत, त्यांच्यात त्यांचे हिंदूपण आहेच! यांच्यातील हे बंधुत्व, एकत्व, हिंदूपण किंवा ’हिंदुत्व’ नक्की कशामुळे अबाधित आहे? या प्रश्नांची उत्तरे याच इतिहासात आहेत. ती एकत्वाची, हिंदुत्वाची कारणे सावरकरांनी शोधून काढली. त्यांनीच त्याची व्याख्या निर्धारित केली.

 

 

 

ही आहे ’हिंदू’ या शब्दाची संज्ञा! अहिंदू आणि हिंदू यातील ही हाच फरक. ही व्याख्या कशी योग्य आहे, हा विषय वेगळा. येथे आपण ‘हिंदुत्व’ आणि ‘हिंदू धर्म’ याविषयी मुख्यत्वे चर्चा करणे येथे प्रायोजित आहे.

 

 

 

 

सावरकर याविषयी स्पष्ट सांगतात, “प्रथम बलात्काराने हिंदूंचे मुसलमान अथवा ख्रिश्चन केले गेले आणि म्हणूनच ज्यांचा हा देश म्हणजे ’पितृभू’ झालेला आहे नि भाषा विषयातरी ती भाती लौकीक समजुती आणि इतिहास या सर्व संस्कृतीचे काही अंशांनी जे भागीदार झाले आहेत,” तरी वर प्रतिपादित केलेल्या ’पुण्यभू’च्या लक्षण मीमांसेने ते हिंदू मात्र होऊ शकत नाहीत. कारण, हिंदुस्थानही जरी त्यांना इतर हिंदूप्रमाणे ‘पितृभू’ असली तरी ती त्यांची ‘पुण्यभू’ होऊ शकत नाही. त्यांची ‘पूण्यभू’ फार लांब असलेल्या अरबस्थानांत अथवा पॅलेस्टाईनमध्ये आहे. आम्ही त्यासंबंधात त्यांचा निषेधही करीत नाही किंवा त्याविषयी अश्रूही गाळीत बसत नाही. आम्ही केवळ ज्या गोष्टी जशा आहेत, त्यातल्या सांगत आहोत.

 

 

 

 

 

होय, ‘हिंदुत्व’ आणि ‘हिंदू धर्म’ भिन्न आहेत. पण, ‘हिंदू धर्म’ हा हिंदुत्वाचा अविभाज्य भाग आहे. हिंदुत्व म्हणजे हिंदूपण आहे; कोणतीही दहशतवादी किंवा राजकीय विचारधारा नाही. ‘हिंदुत्व’ हा ‘हिंदू’ शब्दाचा आत्मा आहे. कृपया कोणत्याही राजकीय विधानावर विश्वास ठेवू नका. वीर सावरकरांनी लिहिलेले ’हिंदुत्व : हिंदू कोण आहे’ हे पुस्तक वाचा, मग सत्य असत्य ठरवा. धन्यवाद.