संस्कृत : समृद्ध अडगळ की चिरंतन राष्ट्रीय ठेवा?

‘भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाणभारती’ असा संस्कृत भाषेचा लौकिक आहे. हा लौकिक भारतीय पातळीवर मान्यता पावलेला होताच, पण एका ऐतिहासिक घटनेतून या लौकिकाला जागतिक पातळीवरील मान्यता मिळाली. याच घटनेत भाषाकुलाची संकल्पनाही विकसित झाली. जागतिक कीर्तीचे भाषातज्ज्ञ सर विल्यम जोन्स यांनी २४० वर्षांपूर्वी कोलकात्याला एक युगप्रवर्तक भाषण केले होते. या भाषणात त्यांनी म्हटले, “संस्कृत भाषेची प्राचीनता काय असेल ती असो. तिची घटना आश्चर्यकारक आहे. ग्रीक भाषेहून बांधेसूद, लॅटिनहून समृद्ध आणि या दोहोंहून प्रौढ आणि परिष्कृत आणि तरीही, क्रियापदांचे धातू आणि व्याकरणाची रुपे यांच्या दृष्टीने पाहता केवळ योगायोगाने संभवणार नाही, इतकी या दोन्ही भाषांशी संस्कृतची जवळीक दिसते. ही जवळीक इतकी दृढ आहे की, या तिन्ही भाषांचे परीक्षण करताना, भाषाशास्त्राज्ञांना या भाषा कोणत्या तरी एकाच उगमातून अवतरल्या आहेत, असे मानण्यावाचून गत्यंतरच राहत नाही.” या भाषणातूनच नंतर इंडो-युरोपियन भाषाकुलांचा विचार विकसित झाला.

 

आज सगळे जग एक होऊ पाहण्याच्या प्रयत्नात असताना, संस्कृत ही किती जागतिक स्तरावरची, प्राचीन आणि महत्त्वपूर्ण भाषा असू शकते, याचा अंदाज सर विल्यम जोन्स यांच्या या भाषणावरुन आजही करता येतो. होय, विद्वानांनी गौरविलेली तीच ही देववाणी संस्कृत भाषा. आम्हा भारतीयांच्या तर रक्तातून वाहणारी. अनेक भारतीय भाषांची जननी!

 

‘भारत’ हे आपल्या देशाचे अधिकृत नाव संस्कृत आहे. ‘सत्यमेव जयते’ हे आपले बोध वचन संस्कृतात आहे. ‘जनगणमन’हे राष्ट्रगीत नव्वद टक्के संस्कृत आहे. ‘वंदे मातरम्’ हे प्रेरणागीत मणिप्रवाळ शैलीतील संस्कृत आहे. आपली लोकसभा आकाशवाणी, भारतीय नौदल, भारतीय वायुदल, आयुर्विमा महामंडळ, महाराष्ट्र शासन, मुंबई-पुणे, नागपूर- शिवाजी इत्यादी विद्यापीठे यांची बोधवाक्ये संस्कृतमध्ये आहेत. संस्कृत भाषेने या देशाला सांस्कृतिक आधार दिलेला आहे. संस्कृत ही भारताची राष्ट्रभाषा असावी, असे मत व्यक्त करणार्‍यांमध्ये श्रीप्रकाश, डॉ. सी. व्ही. रमण, डॉ. बाळकृष्ण केसरकर, कृष्णम्माचारी आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा समावेश होता, हे अभिमानाने सांगायला हवे. संस्कृत भाषा आणि वाड्.मय ही भारताची सर्वात मोलाची दौलत आहे, असे पंडित जवाहरलाल नेहरुही म्हणत असत. आजही ‘हिंदी’ ही राष्ट्रभाषा मानावी का, याविषयी वाद होतात. पण, हा वाद संस्कृतविषयी नाही. तेलुगू, कन्नड, तामिळ व मल्याळम या द्रवीड भाषा बोलणार्‍यांचा हिंदीला विरोध असतो, पण संस्कृतला नाही. मल्याळम भाषेची तर संस्कृतशी विशेष जवळीक आहे. संस्कृत भाषेने भारताला एकराष्ट्रीयत्व प्रदान केलेले आहे.

 

‘तिलकयशोऽर्णव’ हे लोकमान्य टिळकांच्या जीवनचरित्रविषयीचे त्रिखंडात्मक महाकाव्य माधव श्रीहरी अणे यांनी लिहिले. महाकवी पं. वसंत त्र्यंबक शेवडे यांनी ‘विन्धवासिनीविजयम्’ हे महाकाव्य लिहिले. ज्ञानेश्वरीचा संस्कृत अनुवाद खासनीस महोदय यांनी केला. सावरकरांच्या निवडक कवितांचा अनुवाद ‘अग्निजा’ या शीर्षकाने पळसुलेशास्त्री यांनी केला. भारताच्या संविधानाचाही संस्कृत अनुवाद ‘भारतस्य संविधानम’ उपलब्ध आहे. विनोद, विडंबन, उपहास करणारे लेखनही संस्कृतमध्ये होत असते. कृष्ण श्रीनिवास अर्जुनवाडकर यांनी ‘कण्टकार्जुन’ या टोपणनावाने लिहिलेली ‘कण्टकाज्जलि:’ हा विडंबनपर मुक्तककवितांचा संग्रह तर विशेषच उल्लेखनीय आहे.

 

सामान्य वाचाकांसाठीची नियतकालिकेही संस्कृतमधून प्रसिद्ध होतात. ‘सम्भाषण-सन्देश:’ हे असे महत्त्वाचे नियतकालिक आहे. ‘चन्दमामा’ हे ‘चांदोबा’चे संस्कृत संस्करणही बालकांना आवडेल असे असते. आधुनिक काळ आणि संस्कृत यांना जोडणारे हे पूल आहेत.

 

काहींना वाटते की, संस्कृत भाषा संपली. त्यांना सांगायला हवे की, अमेरिकन संसदेचे एक अधिवेशन वेदांमधील संस्कृत प्रार्थनेने सुरु होते.आजही घराघरातील मुलामुलींची नावे संस्कृत ठेवण्याकडे लोकांचा कल असतो. संस्कृत संपली तर हे घडले असते? ती अडगळ असती तर सन्मानपूर्वक घराघरात स्थिरावली असती का?

 

आमच्या घरी आलेले एक संस्कृतचे अभ्यासक एकदा म्हणाले होते की, “तरुणपणी एकदा कालिदासाचे ‘मेघदूत’ आणि जयदेवाचे ‘गीतगोविंद’ वाचा आणि नंतर जोपर्यंत ही काव्ये तुम्हाला आवडत आहेत, तोवर स्वत:ला तरुणच समजा. रसिकाला चिरतरुण राखणारी ही मधुर काव्ये आणि ती ज्या भाषेत आहेत, अशी देववाणी संस्कृत!” ‘समृद्ध अडगळ’ वगैरे काही नाही. संस्कृत भाषा राष्ट्राचे आनंदनिधान आहे.