योगाने निर्वैरता

 

अहिंसा या दुसर्‍या यमाने साध्य होणारा सद्गुण म्हणजे निर्वैरता. निर्वैरता म्हणजे आपले वैर न होणे, मत्सर न होणे. जे सर्व अदृष्य आहे, ज्याचा फक्त परिणाम दिसतो, त्याला ‘लिटमस टेस्ट’ किंवा ताप मोजायला जसं थर्मामीटर असतं तसं ते मोजायला काही यंत्र नसतं. पण, अनेक विज्ञाननिष्ठ लोकसुद्धा हाताला, पायाला, गळ्याला गंडेदोरे, धागे, बांधलेले आपल्याला आढळतात. राजकारणी तर जास्त प्रमाणात आढळतात. आयुर्वेद चिकित्सेच्या प्रकरणात पण त्यांचं वर्णन आढळते. (संदर्भ : टिळक विद्यापीठ प्रणीत आयुर्वेद पदविका-१ पाठ्यपुस्तिका). त्यावर दृष्ट काढणे हा उपाय सुचवतात. त्याला परत काही वैज्ञानिक आधार नाही. पण, आई आपल्या बाळाची किंवा आजी आपल्या नातवाची दृष्ट काढताना आपण लहानपणापासून पाहिलं आहे. ती काढली की, ते बाळ बरं होतं हा आपला अनुभवही आहे. याबाबत वीर हनुमानाचे, गंधमादन पर्वतावर पहुडलेल्या स्थितीत असताना जेव्हा भीमाचा पाय एका मुळीत अडकतो, ती मुळी म्हणजे वीर हनुमानाची शेपटी असते.

 

 

योगशास्त्रात अशी वैरता, मत्सर होऊ नये म्हणून दुसरा यम म्हणजे अहिंसा पालन करा असे सांगितले आहे. का होतं असं वैर किंवा मत्सर? तर त्याला विषमता ही कारणीभूत आहे. ज्ञानाची, बळाची, साधनसंपत्तीची विषमता. हे प्रत्येकाकडे आपापल्या कुवतीप्रमाणे, प्रारब्धाप्रमाणे असतं. पण, माझ्याकडे नाही अन् ती समोरच्याकडे आहे, हे बघून त्याच्याविषयी माझ्या मनात जळजळ, द्वेष निर्माण होतं आणि त्यातून मत्सर होतो. अशा विषमतेची इतिहासात अनेक उदाहरणे आहेत. त्यातूनच शारीरिक, मानसिक व वाचिक हिंसा घडत असतात व इतिहास घडतो. उदाहरणार्थ, लक्ष्मणाने शूर्पणखेचं नाक कापण्याची शारीरिक हिंसा केली नसती, तर कदाचित रामायण वेगळं घडलं असतं. प्रभू रामचंद्रांच्या वनवासकाळातून अधिक ज्ञान आपल्याला मिळालं असतं. मय महालात पाणी की जमीन हे ओळखून आल्याने पाण्यात पडलेल्या दुर्योधनाला अंधाचा पुत्र अंध असे द्रौपदीने हिणवून दुर्योधनाची मानसिक हिंसा केली नसती, तर तिचं वस्त्रहरण कदाचित झालं नसतं व महाभारत वेगळं घडलं असतं. कारण, अशा हिंसेतून येणारे शाप हिंसा करणार्‍या एकट्याला नाही, तर संपूर्ण समाजाला भोगावे लागतात. बलात्काराच्या हिंसेतून मृत पावणार्‍या किती महिला आशीर्वाद देऊन जातात?, नव्हे त्या तडफडत शापच देतात.

 

 

म्हणून योगशास्त्रात अहिंसा पालन करण्यास सांगितले आहे. शारीरिक, मानसिक, वाचिक त्याचा ऊहापोह आपण आधीच्या लेखात केलेला आहेच. आपला असा मत्सर होत असल्यास आपली, आपल्या कुटुंबाची प्रगती थांबते, आरोग्य बिघडते वगैरे आणि म्हणून, काही अपवाद वगळता अहिंसापालन करावे. अपवाद म्हणजे स्वसंरक्षणाला कायदा पण मान्यता देतो. स्वसंरक्षणासाठी/देशरक्षणासाठी केलेली हिंसा ग्राह्य आहे. म्हणून देशासाठी सीमेवर लढताना हिंसा करावीच लागते. सामोपचाराने लढाई मिटत असल्यास प्रयत्न जरूर करावेत. भगवान श्रीकृष्णांनी काय कमी प्रयत्न केलेत युद्ध टाळण्यासाठी, पांडवांची फक्त पाच गावांची मागणी असतानासुद्धा युद्ध झालेच. कारण, त्यामागे बर्‍यापैकी कोणत्या तरी प्रकाराची हिंसा व विषमताच कारणीभूत आहे. विषमता कमी करण्यास सत्पात्रीदान करणे हा पण उपाय आहे. त्याचा ऊहापोह आपण आधीच्या लेखात केलेला आहे.त्याकरिता आपला, आपल्या कुटुंबाचा व पर्यायाने समाजाचा विकास, प्रगती साधण्यासाठी आपण आपल्या जीवनात अहिंसा पालन करून निर्वैरता प्राप्त करावी.(क्रमशः)

 

डॉ. गजानन जोग