२०२५ पर्यंत क्षयमुक्तीचे लक्ष्य!

क्षयरोग हा सूक्ष्म जंतूंमुळे होणारा आजार. ‘मायक्रोबॅक्टेरियम ट्युबरकुलोसिस’ या जीवाणूंद्वारे होत असल्याने या आजाराला इंग्रजीत ‘टीबी’ असे म्हणतात. हा जीवाणू हवेद्वारे एका व्यक्तीकडून दुसर्‍या व्यक्तीकडे संक्रमित होतो आणि सामान्यतः फुफ्फुसाला हानी पोहोचवतो. मात्र, क्षयरोग शरीराच्या इतर भागांमध्ये सुद्धा होऊ शकतो. जसे की, आतडी, मणके, त्वचा, मेंदू, सांधे यांसारख्या अवयवही क्षयरोगग्रस्त होऊ शकतात. अशा या क्षयरोगाचे जगभरात प्रमाण आजही खूप जास्त आहे.

इसवी सन १८८२ साली डॉ. रॉबर्ट कोच यांनी क्षयरोगाच्या जीवाणूंचा शोध लावला. याविषयीचा प्रबंध त्यांनी जागतिक शास्त्रज्ञांच्या परिषदेत मांडला व त्यास दि. २४ मार्च रोजी मान्यता मिळाली. म्हणून दरवर्षी २४ मार्च हा दिवस ‘जागतिक क्षयरोग दिन’ म्हणून सर्वत्र साजरा केला जातो. कोच यांनी लावलेल्या शोधामुळे क्षयरोगाची ओळख आणि उपचारांचा मार्गही मोकळा झाला. त्यांच्या या क्रांतिकारी शोधासाठी डॉ. रॉबर्ट कोच यांना १९०५ साली ‘नोबेल’ पारितोषिकानेही सन्मानित करण्यात आले. पण, दुर्देवाने आजही क्षयरोगामुळे जगभरात, विशेषकरुन विकसनशील देशांमध्ये दरवर्षी सुमारे १.५ दशलक्ष लोकांचा मृत्यू होतो. या वस्तुस्थितीची जाणीव ठेवून या आजाराविषयीची, त्याच्या उपचारांसंबंधीची जागरूकता वाढवणे, हे आजही नितांत गरजेचे आहे. तत्पूर्वी या क्षयरोगाची लक्षणे आणि उपचार पद्धती याविषयी थोडक्यात जाणून घेऊया.

क्षयरोगाची लक्षणे आढळलेल्या व्यक्तीने त्वरित डॉक्टरांकडे जावे. डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार औषधे अगदी नियमितपणे घ्यायला हवी. क्षयरोग पूर्णपणे बरा होण्यासाठी जवळपास सहा महिने उपचार घ्यावे लागतात. क्षयरोगाचे प्रमाण जास्त असल्यास काही रुग्णांना ठीक होण्यासाठी एक वर्षदेखील लागू शकते. त्यामुळे नियमित आणि योग्य तो औषधोपचार न केल्यास क्षयरोग जीवघेणा ठरू शकतो. सध्या अनेक चाचण्यांद्वारे क्षयरोगावर नियंत्रण मिळवता येऊ शकते. जसे, वारंवार रक्त तपासणी करून क्षयरोगाचे प्रमाण निश्चित करणे, एक्स-रेद्वारे आजाराने किती गंभीर स्वरूप धारण केले आहे, हे तपासणे, वेळोवेळी औषधे घेणे आणि आजार पूर्णपणे बरा होईपर्यंत डॉक्टरांच्या संपर्कात राहणे, या सगळ्याद्वारे क्षयरोगावर वेळीच नियंत्रण मिळवता येऊ शकते.

भारताने क्षयरोगाच्या बाबतीत समाधानकारक प्रगती केली असली तरी अजूनही ही समस्या कायम आहे. सरकारी आकडेवारीनुसार देशात दररोज ८०० पेक्षा जास्त व्यक्तींचा मृत्यू क्षयरोगाने होतो. क्षयरोगामुळे होणार्‍या मृत्यूचे प्रमाण जास्त असल्याने १९६२ पासून देशात ‘राष्ट्रीय क्षयरोग नियंत्रण कार्यक्रम’ राबविण्यात आला. मात्र, या कार्यक्रमांतर्गत केवळ ३० ते ४० टक्के रुग्णांना बरे करण्याइतके मर्यादित यश मिळाले. त्यामुळे केंद्र शासनाने सन १९९३ पासून काही निवडक ठिकाणी पथदर्शी तत्त्वावर प्रत्यक्ष निरीक्षणाखाली अल्पमुदतीच्या सुधारित ‘राष्ट्रीय क्षयरोग नियंत्रण’ कार्यक्रमाचीही सुरुवात केली.

पथदर्शी प्रकल्पाच्या यशानंतर १९९८पासून केंद्र शासनाने सुधारित ‘राष्ट्रीय क्षयरोग नियंत्रण’ कार्यक्रमाचा प्रसार करण्याचे ठरविले. केंद्र शासनाच्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार, सुधारित ‘राष्ट्रीय क्षयरोग नियंत्रण’ कार्यक्रम देशामध्ये १९९८-९९ पासून टप्प्याटप्प्याने राबविण्यात येत आहे. महाराष्ट्रात हा कार्यक्रम राबविण्यासाठी ‘राज्य क्षयरोग नियंत्रण सोसायटी’ व ७९ ‘जिल्हा/शहर क्षयरोग नियंत्रण सोसायटीं’ची स्थापनादेखील करण्यात आली आहे. सुधारित ‘राष्ट्रीय क्षयरोग नियंत्रण’ कार्यक्रमाअंतर्गत सध्या महाराष्ट्रात प्रत्यक्ष निरीक्षणाखालील औषधोपचार उपलब्ध आहेत. आजघडीस महाराष्ट्रातील ३३ जिल्ह्यांत आणि २३ महानगरपालिकांमध्ये सुधारित ‘राष्ट्रीय क्षयरोग नियंत्रण’ कार्यक्रम राबविला जात आहे.

क्षयरोग ही भारतातील एक प्रमुख आरोग्य समस्या असून त्यामुळे दरवर्षी सुमारे २ लाख, २० हजार मृत्यू होतात. २०२० मध्ये भारत सरकारने आपल्या ‘राष्ट्रीय क्षयरोग निर्मूलन’ कार्यक्रमाद्वारे २०२५ पर्यंत देशाला क्षयरोगमुक्त करण्याचे लक्ष्य निर्धारित केले आहे. या कार्यक्रमातील उद्दिष्टांमध्ये आरोग्य सेवेत मोठी गुंतवणूक, ‘निक्षय पोषण योजने’द्वारे पूरक पोषण प्रदान करणे, क्षयरोगासाठी राष्ट्रीय महामारी सर्वेक्षणाचे आयोजन करणे आणि क्षयरोग दूर करण्याच्या उद्दिष्टांसाठी भारत सरकार आणि खासगी आरोग्य पायाभूत सुविधांना एकत्र आणण्यासाठी राष्ट्रीय मोहीम आयोजित करणे यांसारख्या अभियान-कार्यक्रमांचा समावेश आहे. ‘निक्षय पोषण योजना’ ही भारतातील एक सरकारी योजना आहे, जी क्षयरुग्णांना अन्न खरेदी करण्यासाठी दरमहा ५०० रुपये अर्थसाह्य करते.