वीर-भोग्य वसूंधरा

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी लेह येथे काही दिवसांपूर्वी भारतीय जवानांशी संवाद साधताना ’वीर भोग्य वसुंधरा’ या भगवद्गीतेतील पंक्तींचा दाखला दिला होता. सद्य:स्थितीत या ओळींचा प्रत्येकाने बोध घेऊन आचरण करावे, ‘वीर भोग्य वसुंधरा’ म्हणजेच जो वीर आहे, तोच या धरणीचा भोग घेऊ शकतो. या ठिकाणी भोग म्हणजे तोच या धरतीवर राहण्याच्या लायक आहे. जो कुणी स्वतःच्या जीवाची पर्वा न करता या भूमातेची म्हणजेच वसुंधरेची रक्षा करू शकतो, ज्याच्याकडे यासाठी शत्रू सोबत लढण्याचे सामर्थ्य आहे. तोच आणि तोच वीर या धरणीचा भोग घेऊ शकतो, असे या श्लोकातून सांगण्यात आले आहे.

महाभारत युद्धात अर्जुनाची द्विधा मनस्थिती असताना भगवान श्रीकृष्णाने “न ही लक्ष्मी कुलक्रमज्जता, न ही भूषणों उल्लेखितोपि वा। खड्गेन आक्रम्य भुंजीत:, वीर भोग्या वसुंधरा॥” हाच श्लोक मार्मिकपणे अर्जुनाला सांगून त्याच्या मनात असलेली द्वीधा मन:स्थिती दूर केली होती. त्या श्लोकाचा आधार घेत पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी आपल्या सैन्याचे मनोबल वाढविण्यासाठीच ‘वीर भोग्या वसुंधरा’ या श्लोकाचा उल्लेख केला. सद्य:स्थिती पाहता, या श्लोकाप्रमाणे आचरण करणे जगातील प्रत्येक मानवाचे कर्तव्य आहे. अन्यथा वसुंधरेची होणारी दुर्दशा आणि त्यातून प्रकट होणारा रुद्रावतार एक दिवस मानवाचे जीवन संपुष्टात आणण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

पर्यावरण अभ्यासक नेहमीच सांगतात, समुद्राची पातळी वाढत आहे, हिमशिखरांची उंची कमी होत आहे. तापमानात दरवर्षी काहीशी वाढ होत आहे आणि पृथ्वीच्या गर्भात हालचाली वाढतच आहेत, पृथ्वीत असलेले वेगवेगळे स्तर आपले स्थान काही सेमीने दरवर्षी सरकत आहेत. वरवर पाहता या सर्वबाबी साधारण वाटत असल्यातरी त्याचे दीर्घ परिणाम सुरू झाले आहेत.तुर्कस्तान आणि सीरियामध्ये नुकत्याच आलेल्या भूकंपात ५० हजारांवर जणांचे प्राण गेले. या भागांत अजूनही अधूनमधून भूकंपाचे सौम्य धक्के बसत असून भारतासह, अफगाणिस्तान, पकिस्तान या देशांना येत्या काळात तीव्र स्वरुपाचे भूकंपाचे धक्के बसण्याचे भाकित वर्तविण्यात आले आहे. निसर्गाच्या व्यवस्थेत हस्तक्षेप केल्याचाच हा परिणाम आहे. न्यूझीलंडमध्ये गेल्या दहा दिवसांपूर्वी आलेल्या महापुरात अनेक शहरे जलमय झाली. नैसर्गिक आपत्तीच्या या घटनांचा कमी अधिक प्रमाणात सर्वच देशांना फटका बसत असतो. प्रशांत महासागरातील घडामोडींमुळे अमेरिकेवर नेहमीच ‘हरीकेन’ या वादळाचे सावट असते. याकडेही दुर्लक्ष करता येणार नाही.

निसर्गाच्या व्यवस्थेत हस्तक्षेप करण्याचे काम आताच सुरू झाले असे नाही. अगदी सुरुवातीच्या काळात माणसाने घरांसाठी, जळणासाठी प्रचंड जंगलतोड केली. हिरवीगार झाडे तोडून माणसाने निसर्गाचे अंतःकरणालाच छेद दिला. त्याचा परिणाम माणसाला मिळणारी सावली नष्ट झाली, उन्हाची तीव्रता वाढली आणि अवर्षणाच्या रूपाने निसर्गाने आपला प्रकोप व्यक्त करायला सुरुवात केली.झाडे तोडली गेल्यामुळे मातीची धूप वाढली. सुपीक जमीन रेताड बनू लागली. त्यातुनच निसर्गाचे चक्र बिघडले, पावसाळ्यात हिवाळा, हिवाळ्यात उन्हाळा आणि उन्हाळ्यात पाऊस त्यातूनच नैसर्गिक आपत्ती पाचवीला पुजल्याप्रमाणे अचानक निर्माण होतात. गेल्या वर्षभरात मोठ्या वादळाच्या तब्बल ८८ घटना घडल्यात, तर सौम्य भूकंपाच्या धक्क्यांनी तर शतक पार केले आहे.

 

विकासाचा राक्षस आजघडीला माणसावर स्वार झाला आहे. शहरांच्या विकासासाठी माणसाने समुद्रालाही मागे ढकलण्याचे कारस्थान केले. त्यामुळे समुद्र खवळला. मागे लोटलेला सागर दुसर्‍या किनार्‍यावर आक्रमण करू लागला. एका बाजूला माणसाला समुद्राच्या अथांगतेचा केवढा आदर आहे! पण कृतघ्न माणूस आपला सारा केरकचरा समुद्रात टाकतो. मग खवळलेला सागर ओहोटीच्या मिषाने माणसाचा सारा कचरा त्याला परत देतो. हा रत्नाकर खवळला की, वेळोवेळी भीषण वादळाचा तडाखा देऊन आपला राग व्यक्त करीत असतो. आपली भूमाता वसुंधरेचे एक महान रूप आहे. आपल्या सर्जकतेने ती माणसाच्या जिभेचे चोचले पुरवते. पण हीच भूमाता कधीतरी कोपते आणि मग धरणीकंप होतो. पाहता पाहता नांदणारी गावे नष्ट होतात. अमाप मनुष्यहानी होते. किल्लारी येथे. झालेल्या भूकंपात माणसाने निसर्गाचा हा प्रकोप अनुभवला, तर मुंबईत व महाराष्ट्रात महापुराने महाभयानक तांडवनृत्य केले. हे अद्याप स्मरणात आहे. पण अनुभवाने शहाणा होईल, तर तो माणूस कसला? अनेक ठिकाणी ज्वालामुखी पर्वत आपला शिलारस आसमंतात पसरवतात आणि चराचराला पोळून काढतात.

इटलीमधील व्हेनिस शहर आणि कालवे हे समीकरण सर्वांनाच माहीत आहे. या शहरातील कालवे आजवर आपण चित्रपटांच्या माध्यमातून अनेकदा पाहून मोहून जातो. सध्या या व्हेनिस शहरातील कालवे सोशल मीडियावर चर्चेचा विषय ठरले आहेत. पाण्यांनी भरलेले कालवे ज्यामधून छोट्या मोठ्या होड्यांची-नावांची सतत वाहतूक सुरु असते, ते कालवे चक्क पाण्याविना कोरडे पडले आहेत. हे असेच सुरू राहिले, तर येत्या काळात येथील अनेक कालवे मान टाकतील, अशी भीती निसर्गप्रेमी व्यक्त करत आहेत. इटलीच्या उत्तर भागात पूर्व किनार्‍यावर ऐतिहासिक व्हेनिस हे शहर वसलेले आहे. ११८ लहान बेटांनी मूळ व्हेनिस शहर बनले आहे. काळाच्या ओघात आता याचा विस्तार होत किनारपट्टीवर जमिनीवर वसलेला भागही आता व्हेनिस शहराचाच भाग म्हणून ओळखला जातो.


असं असलं तरीही बेटांचे व्हेनिस शहर आणि त्यामधील कालवे ही व्हेनिस शहराची मुख्य ओळख आजही कायम आहे. जवळपास १५० विविध आकाराच्या कालव्यांद्वारे, बेटांना जोडणार्‍या लहान मोठ्या सुमारे ३९० पूल आणि उड्डाणपुलांनी हे व्हेनिस शहर एकमेकांशी जोडले गेले आहे. या शहराचे दैनंदिन व्यवहार, पर्यटन व्यवसाय हा पूर्णपणे या कालव्यांवर अवलंबून आहे. मात्र कालवेच कोरडे पडू लागल्याने व्हेनिसचे पुढे काय? असा प्रश्न निर्माण झाला आहे. वातावरणात उच्च दाब निर्माण झाल्यामुळे ओहोटीचे प्रमाण हे प्रभावी ठरले आहे. काहींचे म्हणणे आहे की, या शहराच्या परिसरातील खाडीला मिळणार्‍या नद्यातील पाण्याचे प्रमाण दुष्काळामुळे कमी झाले आहे. त्यामुळे कालव्यांतील पाणी लुप्त झाले आहे. जागतिक वातावरणातील बदलांचा एक मोठा फटका इटली देशावर होत असून त्याचा विविध प्रकारे परिणाम इतर देशांनाही येत्या काळात बसणार आहे. त्याची केवळ ही सुरुवात आहे.

-मदन बडगुजर