संघद्वेष्ट्यांचा अजेंडा आणि अविरत संघकार्य...

 

 

 

राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे सरसंघचालक डॉ. मोहनजी भागवत विविध प्रसंगी काय बोलतात, यावर काही प्रसारमाध्यमे आणि विचारवंत अगदी बारकाईने लक्ष ठेवून असतात. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची बदनामी करण्याच्या त्यांच्या अजेंड्याला अनुरूप असे शब्द किंवा वाक्य शोधणे, हेच त्यांचे एकमेव ध्येय. आजच्या संदर्भात हे विशेषतः खरे आहे. कारण, काही विचारवंत भारतविरोधी शक्तींच्या अजेंड्याला अनुरूप सरसंघचालकांच्या विधानांचा अर्थ लावताना दिसतात. संघाच्या विचारसरणीचा आणि कार्याचा जाणीवपूर्वक केलेला हा चुकीचा अर्थ केवळ सदोषच नाही, तर खोलवर पूर्वग्रहदूषितही आहे. संघाची बदनामी करण्यासाठी सर्व मीडिया प्लॅटफॉर्मवर खोटे कथन पसरवले जाते. तथापि, अनेक संलग्न संघटनांसह संस्थेच्या तळागाळातील कार्यामुळे जनतेमध्ये दृढ विश्वास निर्माण झाला आहे. संघ टप्प्याटप्प्याने वाढला आहे आणि अधिक शक्तिशाली होत आहे.

 

कारण, जगभरातील लोक सेवा उपक्रमांचे महत्त्व ओळखतात आणि ‘वसुधैव कुटुम्बकम्’ या तत्त्वानुसार कोणत्याही जात, पंथ किंवा धार्मिक पक्षपातीशिवाय कार्य करताना दिसत आहेत. शाखा, सेवाकार्य या माध्यमातून जे संघाच्या संपर्कात येतात किंवा संघटनेच्या विचारसरणीचा आणि कार्यपद्धतीचा अभ्यास करतात आणि सर्वांत महत्त्वाचा मुद्दा त्यांच्या लक्षात येतो की, संघात कोणी जात विचारत नाही, जातीभेदाचा कोणताही पुरावा नाही. सर्व हिंदू समाजाच्या झेंड्याखाली एकत्र येतात आणि हे पूर्णपणे नैसर्गिक पद्धतीने घडते.

 

नुकत्याच मुंबईत पार पडलेल्या गुरू रविदास जयंतीनिमित्तच्या एका भाषणात ‘पंडित’ या शब्दाच्या वापराशी संबंधित अलीकडील वाद आणि सर्व मीडिया प्लॅटफॉर्मवर पसरलेले खोटे कथन आपण ऐकले असेलच. सरसंघचालकांनी मराठीत भाषण केले, पण सरसंघचालकांनी ‘ब्राह्मण’ समाजाला जातीभेदाचा दोष दिल्याचे दाखवण्यासाठी हिंदी आणि इंग्रजी माध्यमांनी घाईघाईने ‘पंडित’ या शब्दाचा त्यांना साजेसा असा अर्थ लावला.

 

‘पंडित’ या शब्दाचा अर्थ विद्वान असा होतो. पण, प्रसारमाध्यमांनी सत्याचा विपर्यास करून थोड्या प्रमाणात ब्राह्मण समाजाच्या मनात थोडी जागा निर्माण केली, पण ते टिकणार नाही. कारण, सत्य फार काळ लपवता येत नाही. डॉ. मोहनजींनी मागे आपल्या भाषणात ’एक गाव, एक मंदिर, एक स्मशान’चा उल्लेख केला होता. त्यांचे यासंबंधीचे विधान आणि विचार हेच स्पष्टपणे सूचित करतात की, जातीभेद लवकरच संपुष्टात येण्याची गरज आहे आणि सर्वांनी एकत्र येऊन हिंदू समाजाच्या छत्राखाली चांगल्या व मजबूत समाजासाठी आणि राष्ट्रासाठी कार्य केले पाहिजे.

 

अशी ही संघाची विचारधारा स्थापनेपासून कधीही बदललेली नाही, हे खाली दिलेल्या काही तथ्यांवरून स्पष्ट होते.

 

 

कुरन यांनी चांगले संशोधन केलेले दस्तावेज संघाच्या सुरुवातीच्या वर्षांची एक अनोखी झलक, तसेच त्याच्या वैचारिक जडणघडणबाबतीत अंत:दृष्टी प्रदान करतात. कुरन यांनी त्यांच्या दाव्यात स्पष्ट केले होते की,रा. स्व. संघाच्या सामाजिक पद्धती आणि कार्यक्रम हिंदू समाजाला बळकट करण्यासाठी सर्वसमावेशक आहेत. रा. स्व. संघाच्या हिंदुत्व प्रकल्पाने सुरुवातीपासूनच दलितांना नेहमीच अत्यावश्यक घटक म्हणून समाविष्ट केले आहे. सुरुवातीला, संघ हे मध्य प्रदेश, पंजाब आणि उत्तर प्रदेशमधील अनुसूचित जातीतील तरुणांसाठी एक आकर्षक केंद्र होते. कारण, त्यांना संघ शाखेत जातीभेद कधीही जाणवला नाही.

 

रा. स्व. संघाचे आद्य सरसंघचालक डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार यांची एक कथा आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर एकदा म्हणाले होते की, “मी हिंदू म्हणून जन्मलो, पण हिंदू म्हणून मरणार नाही.” डॉक्टरजींनी त्यांची थट्टा केली नाही किंवा त्यांची आलोचनाही केली नाही. कारण, त्यांना हे शब्द उच्चारण्यासाठी कोणत्या अग्निपरीक्षेतून जावे लागले, हे त्यांना समजले होते. त्यामुळे त्यांनी आंबेडकरांना संघातील स्वयंसेवकांशी संवाद साधण्यासाठी बोलावले. डॉ. आंबेडकर भेटीला आले असता त्यांनी जातीच्या आधारावर लोकांचा ठावठिकाणा विचारला. डॉक्टरजींनी उत्तर दिले की, “शाखेत कोणीही स्पृश्य किंवा अस्पृश्य नाहीत, फक्त हिंदू आहेत!” जातीय भेदभाव न करता शाखा सर्वांसाठी समान जागा प्रदान करते, हे डॉ. आंबेडकरांना त्यावेळी जाणवले. प्रत्येक ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शुद्र हा हिंदू आहे आणि प्रत्येक हिंदू हा ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य किंवा शुद्र असू शकतो, हे त्यावेळच्या त्यांच्या कार्याच्या स्वरूपावर अवलंबून असते. संघाच्या नेतृत्वाने भारतीय समाजातील जातीय प्रश्नाला कसे सामोरे जावे, याबद्दल त्यांची त्याबाबत अंत:दृष्टी प्रदान करते.

 

 

1966 मध्ये विश्व हिंदू परिषदेचे पहिले अधिवेशन प्रयाग कुंभमेळ्यात झाले. हिंदू संस्कृतीच्या प्रदीर्घ इतिहासात प्रथमच, प्रत्येक पंथ, समुदाय, मठ, जैन संत, बौद्ध, भिक्षू आणि शीख संतांचे प्रमुख एकाच मंचावर दिसल्याने जग आणि हिंदू समाज आश्चर्यचकित झाला. जेव्हा गुरूजी श्रोत्यांमध्ये होते, तेव्हा सर्व संत आणि गुरू एकत्र व्यासपीठावर बसले होते. परिषदेतील गुरूजींची सर्वांत महत्त्वाची कामगिरी म्हणजे, उपस्थितांना जातीव्यवस्था नाकारण्यास प्रवृत्त करणे आणि त्यांनी एकमताने ‘हिंन्दव: सोदरा: सर्वे, न हिंदू पतितो भवेत’ (सर्व हिंदू भारत मातेच्या एकाच गर्भातून जन्माला आले आहेत) हा ठराव संमत केला. परिणामी, ते सर्व समान आहेत आणि कोणत्याही हिंदूला अस्पृश्य मानले जाऊ शकत नाही. हा सर्वांत महत्त्वाचा सुधारणावादी निर्णय होता. ज्याची कोणी कल्पनाही करू शकत नव्हता.

 

गुरुजींचा हिंदू समाजाच्या समस्यांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन सकारात्मक होता. कुष्ठरोगातून बरे झालेले स्वयंसेवक सदाशिव कात्रे यांनी तक्रार केली की, चर्च लोकांचे धर्मांतर करण्यासाठी अशा वैद्यकीय सेवेचा वापर करतात. तेव्हा त्यांनी सुचवले की त्यांनी आपली शक्ती दुसरी संस्था स्थापन करण्यासाठी वापरावी. लाच न घेता किंवा अशा अनैतिक प्रथांशिवाय कार्य करा, याचा परिणाम म्हणून त्यांनी असे सुचवले. त्यानंतर कुष्ठ निवारक संघाची मध्य प्रदेशात स्थापना झाली. तसेच त्यांनी रमाकांत केशव देशपांडे यांना धर्मांतराचे आमिष दाखवून फसवणूक करणार्‍या मंडळींबद्दल तक्रार करण्यापेक्षा जनजातींच्या सेवेसाठी वनवासी कल्याण आश्रम स्थापन करण्याचा सल्ला दिला.

 

श्रीगुरूजी मुस्लीमविरोधी नव्हते. सेवेत धर्म, जात, पंथ असा भेदभाव केला जाणार नाही, असे त्यांनी समाजसेवा करणार्‍या स्वयंसेवकांना सांगितले. नोव्हेंबर 1972 मध्ये ‘द इलस्ट्रेटेड वीकली’च्या संपादकाला दिलेल्या मुलाखतीत ते म्हणाले, “हिंदू राष्ट्र म्हणजे सर्व लोकांचे हिंदूकरण करणे असा नाही. आपण सर्व एकाच पूर्वजांचे वंशज आहोत, हे आपण ओळखूया आणि आपले महान पूर्वज आणि आपण एक आहोत, आणि आमच्या आकांक्षासुद्धा एक आहेत. हेच हिंदू राष्ट्राचे सार आहे, असे मी मानतो.” (श्री रतन शारदा यांचे ‘द सिक्रेट्स ऑफ आरएसएस’ या पुस्तकातून)

 

तृतीय सरसंघचालक बाळासाहेब देवरस जाती-धर्माचा विचार न करता सेवेवर भर देत. बाळासाहेब नेहमीच अस्पृश्यतेच्या विरोधात होते. पुण्यातील प्रसिद्ध ’वसंत व्याख्यानमाले’त आपल्या प्रसिद्ध भाषणात त्यांनी “अस्पृश्यता जाणे आवश्यक आहे आणि स्टॉप, स्टॉक आणि बॅरल खाली ठेवले पाहिजे,” असा आग्रह धरला. हे विधान रा. स्व. संघाच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा क्षण मानला जातो. कारण, याने संघटनेला जाती-आधारित भेदभावाच्या राक्षसाशी नव्या जोमाने लढण्याची प्रेरणा दिली. बाळासाहेब देवरस 21 वर्षे सरसंघचालक राहिले आणि त्यांनी जातीभेद आणि अस्पृश्यतेविरूद्ध अथक प्रचार केला. देवरसजींना ‘हिंदू एकीकरण मिशन’ची स्पष्ट दृष्टी होती. रा. स्व. संघ आणि समाजासाठी दीर्घकाळ दिलेल्या योगदानासाठी बाळासाहेबांचे स्मरण नेहमीच केले जाईल.

 

‘संघ मिशन’मध्ये समाजसेवेचा आयाम जोडणारा आणि देशभरात, विशेषत: दुर्गम भागात विविध सेवा उपक्रम राबविण्यासाठी औपचारिक रचना स्थापन करणारी ही व्यक्ती होती. संघाचे संस्थापक डॉ. हेडगेवार यांच्या जन्मशताब्दी वर्षात त्यांनी संघामध्ये सेवाविभागची स्थापना आणि पाच हजार सेवा प्रकल्प सुरू करण्याची घोषणा केली. आज, संघ आणि इतर प्रेरित संस्था देशभरात आरोग्यापासून शिक्षण, जैवशेती ते ग्रामविकासापर्यंत असे लाखो बहुआयामी सेवा प्रकल्प चालवतात. अनेक स्वयंसेवक समान आणि सामंजस्यपूर्ण समाजासाठी (सामाजिक समरसता) त्यांच्या उत्कटतेने आणि बांधिलकीने प्रेरित होऊन जातीव्यवस्थेच्या समस्या सोडवण्यासाठी चळवळ सुरू करतात आणि विविध लोकांना एकत्र आणून सामाजिक समरसतेचे समान ध्येय साध्य करण्यासाठी प्रेरित होतात.

 

 

बाहेरील जगाला फारसे माहीत नसलेले, राजेंद्र सिंग, ज्यांना ‘रज्जूभैय्या’ या नावानेही ओळखले जाते, त्यांनी अलाहाबाद विद्यापीठातील भौतिकशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून पूर्णवेळ संघ प्रचारक बनण्यासाठी एक उत्कृष्ट शैक्षणिक कारकिर्द सोडली आणि नंतर चौथे सरसंघचालक बनले. तसेच, पाचवे सरसंघचालक के. सुदर्शनजी अभियंता होते. त्यांनी जातीभेद दूर करण्यासाठी अथक परिश्रम घेतले.

 

 

संघ स्वयंसेवकांना दिलेल्या भाषणात, फील्ड मार्शल करिअप्पा म्हणाले होते की, “रा. स्व. संघ हे माझे जीवनाचे कार्य आहे. माझ्या प्रिय युवकांनो, आलोचनांना घाबरू नका. पुढे पाहा! पुढे जा आणि काम करा! तुमच्या सेवांची देशाला नितांत गरज आहे.”

1977 मध्ये जयप्रकाश नारायण, एक सुप्रसिद्ध गांधीवादी नेते आणि सर्वोदय चळवळीचे नेते, जे आधी रा. स्व. संघाचे प्रखर विरोधक होते, त्यांनी संघाबद्दल पुढील गोष्टी सांगितल्या: “रा. स्व. संघ ही तळागाळातील संघटना आहे. देशातील इतर कोणतीही संघटना त्यांची बरोबरी करू शकत नाही. देश बदलण्याची, जातीवाद संपवण्याची आणि गरिबांच्या डोळ्यातील अश्रू पुसण्याची ताकद फक्त संघात आहे. नव्या भारताच्या उभारणीचे आव्हान स्वीकारणार्‍या या क्रांतिकारी संघटनेकडून मला खूप आशा आहेत,” असे ते म्हणाले.

 

‘सेंटर फॉर स्टडीज अ‍ॅण्ड रिसर्च’चे संचालक क्रिस्टोफर जाफ्रेलॉट यांच्या मते, “जरी रा. स्व. संघ त्याच्या निमलष्करी कार्यशैलीसह आणि शिस्तीवर भर देत असला, काही लोक ‘फॅसिझम’ची भारतीय आवृत्ती म्हणून संघाकडे पाहत असले तरी, त्यांचा असा विश्वास आहे की, संघाचा हिंदू राष्ट्रवाद सर्वसामान्य लोकांच्या फायद्यासाठी आहे, आणि म्हणूनच संघाला केवळ फॅसिस्ट चळवळ म्हणून वर्गीकृत केले जाऊ शकत नाही.” त्यांनी पुढे असा युक्तिवाद केला की, “संघाची विचारधारा समाजाकडे धर्मनिरपेक्ष भावनेसह एक जीव (आत्मीय शरीर) म्हणून पाहते, जी सामाजिक-सांस्कृतिक व्यवस्था म्हणून पूर्णपणे अजून विकसित झालेली नाही. परंतु, तळागाळातील कार्याद्वारे संयमाने ती पुनर्निर्मित केली जाईल.” ते असा दावा करतात की, “संघाच्या विचारसरणीने राज्य आणि जातीचा सिद्धांत विकसित केला नाही. जे नाझीवाद आणि ‘फॅसिझम’सारख्या युरोपियन राष्ट्रवादातील महत्त्वाचे घटक होते.”

 

कुशवंत सिंह यांनी लिहिले की, “दिल्ली आणि इतरत्र इंदिरा गांधींच्या हत्येपूर्वी आणि नंतर हिंदू-शीख ऐक्य राखण्यात रा. स्व. संघाने मोठी भूमिका बजावली. काँग्रेस (आय) नेत्यांनीच 1984 मध्ये जमावाला भडकावून तीन हजारांहून अधिक लोकांना ठार मारले होते. त्या कठीण दिवसांत धाडस दाखविण्याचे आणि असाहाय्य शीखांचे रक्षण करण्याचे श्रेय रा. स्व. संघ आणि भाजपला दिले पाहिजे.”

 

संघ प्रत्येक व्यक्तीचे वैयक्तिक आणि राष्ट्रीय चारित्र्य विकसित करण्यावर, सेवा कार्ये आणि भारतमातेची सेवा करण्यावर विश्वास ठेवतो, मीडियाचे व्यवस्थापन करण्यावर विश्वास ठेवत नाही, जरी विधायक किंवा विध्वंसक टीका केली तरी!

 

- पंकज जयस्वाल