डॉ. हेडगेवार यांचे स्वातंत्र्यलढ्यातील प्रेरणादायी विचार

 

 

 

 

डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार यांनी केवळ मातृभूमीची पूजा केली आणि भारताच्या सुरक्षेसाठी आणि सन्मानासाठी आपले संपूर्ण आयुष्य समर्पित करण्यासाठी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची स्थापना केली, असे बहुतेक लोक मानतात. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे संस्थापक आणि कार्यक्षम संघटक म्हणून तर डॉ. हेडगेवार ओळखले जातातच, परंतु, ते एक महान क्रांतिकारक, स्वातंत्र्य सेनानी, उत्साही वक्ते आणि एक महान विचारवंतदेखील होते.स्वातंत्र्यलढ्यात संघाने कोणती भूमिका बजावली, असा वारंवार प्रश्न उपस्थितीत करणार्‍यांनी डॉ. हेडगेवार, त्यांचा संघर्ष, त्यांचा सश्रम कारावास आणि त्यांनी लोकांना ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध लढण्यासाठी कशा प्रकारे प्रेरित केले, हे सर्वप्रथम जाणून घेतले पाहिजे.

 

 

१९२५ मध्ये राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या स्थापनेनंतर, संघाचे स्वयंसेवकच नव्हे, तर अनेक राष्ट्रवादी विचारांचे नेतेमंडळीही डॉ. हेडगेवार यांच्या भाषणातून आणि मैदानी कार्याने प्रेरित झाले. सर्वत्र अडचणी असूनही डॉक्टरांनी लाखो लोकांना ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध लढण्यासाठी कशी प्रेरणा दिली, हे जाणून घेण्याचा या लेखातून केलेला हा प्रयत्न...

 

 

मे १९२१ मध्ये काटोट आणि भरतवाडा येथे डॉ. हेडगेवारांच्या आक्रमक भाषणांना प्रतिसाद म्हणून ब्रिटिश सरकारने त्यांना देशद्रोहाच्या आरोपाखाली अटक केली. दि. १४ जून, १९२१ रोजी स्मेमी नावाच्या ब्रिटिश न्यायाधीशाने या खटल्याची सुनावणी सुरू केली. काही दिवसांच्या सुनावणीनंतर डॉ. हेडगेवार यांनी या संधीचा उपयोग राष्ट्रीय प्रबोधनासाठी करण्याचे ठरवले आणि स्वत:च स्वत:ची बाजू मांडायचा निर्धार केला.

 

 

दि. ५ ऑगस्ट, १९२१ रोजी त्यांनी त्यांचे लिखित विधान वाचून दाखवले, ज्यामध्ये त्यांनी म्हटले होते, “भारतीयांच्या मनात युरोपीय लोकांविरुद्ध असंतोष, द्वेष आणि देशद्रोहाची भावना निर्माण केल्याचा माझ्यावर आरोप आहे. परकीय सरकार इथल्या स्थानिक नागरिकांना प्रश्न विचारत आहे आणि त्याचा न्याय करत आहे, हा आमच्या महान देशाचा अपमान आहे. आज भारतात वैध सरकार आहे, यावर माझा विश्वास नाही. असे सरकार अस्तित्वात आहे, हा दावा केला जात असेल, तर आश्चर्यच आहे. आज जे काही सरकार अस्तित्वात आहे, ते भारतीयांकडून हिसकावून घेतलेली सत्ता आहे, ज्यातून जुलमी राजवट आपली सत्ता चालवत आहे. आजचे कायदे आणि न्यायालये ही या अनधिकृत व्यवस्थेची कृत्रिम निर्मिती आहे. जगातील बहुतेक देशांमध्ये लोकांची निवडलेली सरकारे आहेत, जी लोकांसाठी बनविली जातात आणि ते सरकार योग्य कायद्यांचे शासक असते. इतर सर्व प्रकारची सरकारे ही केवळ फसवणूक आहेत, जी शोषकांनी हिसकावून घेतली आहेत-शोषकांनी असाहाय्य देशांना लुटण्यासाठी त्यांचा ताबा घेतला आहे.”

 

 

डॉक्टर हेडगेवार पुढे म्हणतात की, “मी जे प्रयत्न केले ते माझ्या देशवासीयांच्या हृदयात जगण्यासाठी पुरेसे आहेत. मी माझ्या मातृभूमीबद्दल आदराची भावना जागृत करू शकतो. भारत देशाचे अस्तित्व कायम आहे, हे मी लोकांना पटवून देण्याचा प्रयत्न करत आहे. हे भारतीय लोकांसाठी आहे. जर एखाद्या भारतीयाला आपल्या देशासाठी राष्ट्रवाद पसरवायचा असेल आणि देशवासीयांना आपल्या देशाबद्दल चांगले वाटावे, या हेतूने काही बोलले, तर त्याला देशद्रोही ठरवू नये आणि जे राष्ट्रवाद पसरवतात, त्यांना ब्रिटिश सरकार देशद्रोही मानते. म्हणून मला असे म्हणायचे आहे की, तो दिवस दूर नाही जेव्हा सर्व विदेशी लूटमारांना भारत सोडण्यास भाग पाडले जाईल.”

 

 

आपली बाजू मांडताना डॉ. हेडगेवार पुढे म्हणतात की, “माझ्या विरोधात काही दिशाभूल करणारे शब्द आणि बेताल वाक्ये टाकली गेली आहेत. पण, त्याने काही फरक पडत नाही. युनायटेड किंग्डम आणि युरोपमधील लोकांशी व्यवहार करताना, दोन्ही देशांमधील संबंधांवर नियंत्रण ठेवणारी तत्त्वे विचारात घेतली जातात. हा देश भारतीयांचा आहे आणि आम्हाला आमचे स्वातंत्र्य मिळाले पाहिजे, या विचाराला बळ देण्यासाठी मी ते बोललो. मी माझ्या प्रत्येक शब्दाची पूर्ण जबाबदारी स्वीकारतो. माझ्यावर लावण्यात आलेल्या आरोपांवर मी अधिक भाष्य करू इच्छित नसलो तरी, मी माझ्या भाषणात सांगितलेल्या प्रत्येक शब्दाचा बचाव करण्यास तयार आहे आणि मी जे काही बोललो ते खरे असल्याचे घोषित करतो.”

 

 

डॉ. हेडगेवारांचे म्हणणे ऐकून न्यायमूर्ती म्हणाले, “त्यांच्या मूळ विधानापेक्षा त्यांचे स्वतःचे बचावाचे विधानच अधिक देशविरोधी आहे. हे विधान वाचून न्यायालय द्वेषाने भरून गेले.” न्यायालयाच्या या विधानावरही डॉ. हेडगेवार यांनी संक्षिप्त भाष्य केले. ते म्हणाले, “भारत भारतीयांसाठी आहे. म्हणूनच आम्ही स्वातंत्र्याची मागणी करत आहोत, ज्यात माझ्या सर्व भाषणांचा सारांश आहे. स्वातंत्र्य कसे आणि केव्हा मिळवायचे, हे लोकांना सांगितले पाहिजे. ते मिळाल्यास भविष्यात आपण कसे वागावे? अन्यथा, स्वतंत्र भारतातील लोक इंग्रजांचे अनुकरण करू लागण्याची शक्यता आहे. जरी ब्रिटिश इतर देशांवर जुलमी मार्गाने आक्रमण करतात आणि राज्य करतात. परंतु, जेव्हा त्यांच्या देशाच्या स्वातंत्र्याचा प्रश्न येतो, तेव्हा ते रक्त सांडण्यास तयार असतात. नुकत्याच झालेल्या युद्धातून हे दिसून येते. म्हणूनच आपल्या जनतेला, प्रिय देशवासीयांना हे सगळे सांगणे हे आपले कर्तव्य आहे की, इंग्रजांच्या संतप्त कृत्यांचे अनुकरण करू नका. इतर कोणत्याही देशाची जमीन बळकावण्याऐवजी शांततेने आपले स्वातंत्र्य मिळवा. फक्त आपल्याच देशात समाधानी राहा.”

 

 

आपल्या भाषणात डॉ. हेडगेवार पुढे म्हणतात की, “हा विमर्श तयार करण्यासाठी मी सध्याचे राजकीय मुद्दे मांडणे थांबवणार नाही. आपल्या प्रिय देशावर इंग्रज आपली जुलमी राजवट लादत आहेत, हे आता सर्वांना स्पष्ट झाले आहे. एका देशाला दुसर्‍या देशावर राज्य करण्याचा अधिकार आहे, असे सांगणारा कायदा कोणता आहे? मला तुमच्यासाठी एक साधा आणि सरळ प्रश्न आहे. सरकारी वकील, याचे कृपया उत्तर देऊ शकाल का? हे नैसर्गिक न्यायाचे उल्लंघन नाही का? जर कोणत्याही देशाला दुसर्‍या देशावर राज्य करण्याचा अधिकार नसेल, तर भारतावर राज्य करण्याचा अधिकार इंग्रजांना कोणी दिला? आणि आमच्या लोकांना चिरडायचे आणि स्वतःलाया देशाचे धनी घोषित करायचे? ते न्याय्य आहे का? नैतिकतेचा खून हा सर्वाधिक चर्चिला जात नाही का?”

 

 

ब्रिटिशांना इशारा देताना डॉ. हेडगेवार म्हणतात की, “आम्हाला ब्रिटन ताब्यात घेण्याची आणि राज्य करण्याची इच्छा नाही. आम्हा भारतीयांना ब्रिटन आणि जर्मनीत ज्याप्रमाणे ब्रिटिश आणि जर्मन लोक स्वत:चा कारभार चालवतात, त्याचप्रमाणे स्वराज्याचा अधिकार आहे आणि आमचे काम करण्याचे स्वातंत्र्य आम्हाला हवे आहे. ब्रिटिश साम्राज्याच्या गुलामगिरीच्या कल्पनेविरुद्ध आमची मने बंडखोरी करतात, ती आपण सहन करू शकत नाही. आम्ही संपूर्ण स्वातंत्र्यापेक्षाकमी काहीही स्वीकारणार नाही. जर आपण हे केले नाही, तर आपल्याला शांती मिळणार नाही. माझा कायदेशीर नैतिकतेवर विश्वास आहे आणि कायदे मोडू नयेत. माझा विश्वास आहे की, कायदा मोडायचा नसून तो सांभाळायचा आहे. हे कायद्याचे प्राथमिक उद्दिष्ट असले पाहिजे.”

 

 

डॉ. हेडगेवार यांनी न्यायालयाला देशभक्तीचे पत्र लिहिल्यानंतर न्यायालयाने ऑगस्टमध्ये आपला निकाल दिला. न्यायालयाने त्यांना पुढील एक वर्ष देशद्रोही भाषा वापरणार नाही, असे हमीपत्र देण्याचे आदेश दिले आणि तीन हजार रुपयांची जामीन जमा करावयास सांगितले.

 

 

त्यावर डॉ. हेडगेवार यांची प्रतिक्रिया होती, “माझा आत्मा म्हणतो की, मी पूर्णपणे निर्दोष आहे. मला आणि माझ्या देशबांधवांना दडपून टाकणे म्हणजे सरकारच्या धोरणांमुळे आधीच पेटलेल्या आगीत पेट्रोल ओतण्यासारखे आहे. मला विश्वास आहे की, तो दिवस येईल जेव्हा परकीय शासन आपल्या चुकांची किंमत मोजेल. माझा सर्वशक्तिमान देवाच्या न्यायावर पूर्ण विश्वास आहे. परिणामी, मी स्पष्टपणे सांगतो की, मी आदेशांचे पालन करणार नाही.”

 

 

त्यांचे उत्तर संपताच न्यायाधिशांनी त्यांना एक वर्ष सश्रम कारावासाची शिक्षा सुनावली. डॉ. हेडगेवार यांना कोर्टरूममधून निघून बाहेर आले, जिथे मोठा जमाव जमला होता. ते त्यांना उद्देशून म्हणाले, “तुम्हाला माहिती आहे की, देशद्रोहाच्या या प्रकरणात मी स्वतःचा बचाव केला आहे. तथापि, लोक आता गोंधळून गेले आहेत की, बाजूने युक्तिवाद करणेदेखील राष्ट्रीय चळवळीविरुद्ध फसवणूक आहे; तथापि, माझे मत आहे की जेव्हा एखाद्या व्यक्तीवर खोटा खटला चालवला जातो तेव्हा स्वत:ला वाचवण्याचा प्रयत्न न करणे म्हणजे मरण पत्करणे हे मूर्खपणाचे ठरेल. परकीय राज्यकर्त्यांची पापे संपूर्ण जगाच्या लक्षात आणून देण्याची जबाबदारी आपली आहे. याला ‘देशभक्ती’ असे संबोधले जाईल. परंतु, स्वत:चा बचाव करण्यात अयशस्वी होणे म्हणजे काही प्रकारे आत्महत्या करण्यासारखेच आहे. तुम्हाला हवे असल्यास तुम्ही स्वतःचे रक्षण करू शकता, पण जे तुमच्याशी असहमत आहेत ते कमी देशभक्त आहेत, यावर विश्वास ठेवू नका.

 

 

देशभक्तीपर कर्तव्य बजावताना आम्हाला तुरुंगात जाण्यास सांगितले गेले किंवा आम्हाला शिक्षा होऊन अंदमानला पाठवले गेले किंवा फाशीची शिक्षा दिली गेली, तर आम्ही आमच्या स्वेच्छेने तसे करण्यास तयार आहोत. परंतु, कोणीही विचार करू नये. तुरुंगात जाणे हे सर्व काही आहे आणि स्वातंत्र्य मिळवण्याचा हाच एकमेव मार्ग आहे, असा गैरसमज नको. किंबहुना, कारागृहाबाहेर देशाची सेवा करण्याच्या अनेक संधी आपल्याकडे आहेत. मी एका वर्षात तुमच्याकडे परत येईन. तोपर्यंत मी तुम्हा सर्वांच्या संपर्कात राहणार नाही, याची मला खात्री आहे. पण, ’संपूर्ण स्वातंत्र्य’ चळवळीला वेग आला असेल याची मला खात्री आहे. भारतातील परकीय वसाहतवाद्यांना आता फार काळ देशात राहणे शक्य नाही. मी तुम्हा सर्वांचे आभार मानू इच्छितो आणि निरोप घेऊ इच्छितो.”

 

 

तुरुंगातून परतल्यानंतर डॉ. हेडगेवार यांच्या स्वागतादरम्यान केलेल्या भाषणात ते उपस्थितांना संबोधित करताना म्हणाले की, “माझं एक वर्ष ’पाहुणे’ म्हणून सरकारी तुरुंगात कठोर शिक्षण घेतले आहे. आज आपण आपल्या देशाच्या दृष्टीने सर्वोच्च स्थानावर आहोत आणि देशाच्या भल्यासाठी सर्वांत तेजस्वी कल्पना आपल्याकडे आहेत. पूर्ण स्वातंत्र्यापासून कमी असलेली कोणतीही कल्पना आपल्याला पूर्ण यश देऊ शकत नाही. आम्हाला आमचे ध्येय कसे गाठायचे आहे, हे सांगणे हा तुमच्या बुद्धीचा अपमान होईल, जर आपण इतिहासाच्या धड्यातून शिकलो नाही. मृत्यू जरी आमच्या वाटेवर असला तरी आम्ही आमचा प्रवास चालू ठेवला पाहिजे. गोंधळून जाऊ नका. आपण आपल्या मनात अंतिम ध्येयाचा दिवा तेवत ठेवला पाहिजे आणि आपल्या शांततेच्या प्रवासाला निघाले पाहिजे.” (स्रोत : अरुण आनंद, पुस्तक पाच सरसंघचालक)

एकूणच काय तर संघ आपल्या कार्याच्या व्यापक प्रचारावर विश्वास ठेवत नाही, म्हणून संघाच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील आणि स्वातंत्र्यानंतरची अनेक कार्य देशातील अनेकांना अजूनही माहीत नाहीत, हेच खरे!

 

 

 

  - पंकज जयस्वाल