मंदिरं शरणं गच्छामि...

आंध्र प्रदेशमधील मंदिरदर्शनाची सुरुवात विशाखापट्टणममधील सिंहाचलम मंदिराकडून करुया. आंध्र प्रदेशातील सर्वात श्रीमंत देवस्थान असलेल्या तिरुमला तिरुपतीनंतर सिंहाचलम मंदिर द्वितीय क्रमांकाचे श्रीमंत देवस्थान आहे. श्री वराहलक्ष्मी नरसिंह मंदिर, सिंहाचलम विशाखापट्टणम येथील अत्यंत प्राचीन मंदिर सिंहाचलम टेकडीवर वसलेले आहे. हे विष्णू मंदिर असून या मंदिरात भगवान विष्णूंची वराह नरसिंह रुपात पूजा केली जाते.सिंहाचलम मंदिर आंध्र प्रदेशातील नरसिंहांच्या अनेक मंदिरांपैकी एक महत्त्वाचे मंदिर आहे. मध्ययुगीन काळामध्ये सिंहाचलम मंदिर वैष्णव संप्रदायाचे एक महत्त्वाचे केंद्र मानले जात असे. या मंदिराची प्राचीनता या मंदिरातील शिलालेखावरून समजते. या मंदिरातील सर्वात जुना शिलालेख अकराव्या शतकातील आहे. या शिलालेखात चौल राजा कुलोत्तुंगाच्या काळातील एका सदिच्छा भेटीचा उल्लेख आहे. तेराव्या शतकामध्ये काही राजवटी तसेच द्वैत तत्त्वचिंतकांच्या अधिपत्याखाली येऊन हे मंदिर वैष्णव धर्माचे एक आध्यात्मिक तसेच शैक्षणिक केंद्र झाले.

सिंहाचलम मंदिराला सुमारे एक हजार वर्षांचा इतिहास आहे. हे मंदिर जणू शिलालेखांचा खजिना आहे. या मंदिरात आढळणार्‍या शिलालेखांमधून या मंदिराचा इतिहास आणि श्रीमंती समजते. या मंदिराच्या परिसरात सुमारे ५०० शिलालेख सापडले आहेत. यातील बरेचसे शिलालेख दानधर्म तसेच राजे-महाराजांनी दिलेल्या योगदानासंदर्भात आहेत. बरेचसे शिलालेख संस्कृत, तेलुगू, उडिया, तामिळ भाषांमध्ये आहेत. चौल राजवंशानंतर पूर्वगंगा राजवंशाने या मंदिराचा विस्तार केला. त्यासंदर्भातील पुरावे येथील शिलालेखांमधून आढळतात. तेराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात नरसिंहदेव राजाने मंदिराच्या स्थापत्यरचनेत आमूलाग्र बदल केले. नवीन गंगाद्वारे, उपदेवस्थाने तसेच गोपुरे यांचा समावेश करून या मंदिराचा त्याने विस्तार केला. काही शिलालेखांमध्ये रेड्डी घराण्याच्या राजांनी जमिनी, सुवर्णालंकार आणि गावे या देवस्थानला दान केल्याची नोंद आहे. पूर्वगंगाच्या सत्तापतनानंतर गजपती राजघराणे सत्तेवर आले. सिंहाचलम मंदिरात आढळणार्‍या उडिया भाषेत लिहिलेल्या नऊ शिलालेखांमध्ये कपिलेंद्रदेव, पुरुषोत्तम देवा आणि प्रतापरुद्र देवा यांनी मंदिराकरिता दिलेल्या योगदानाची नोंद आहे. कलिंग प्रदेशात आपल्या लष्करी मोहिमेदरम्यान कृष्णदेवरायाने सिंहाचलम येथे ‘जयस्तंभ’ (विजयाचा स्तंभ) उभारला. तोही आपल्याला येथे पाहता येतो.या मंदिरात साजरे होणारे ‘चंदनोत्सव’, ‘कामदहन’ आणि ‘कल्याणोत्सव’ हे खास बघण्यासारखे असतात. मंदिराचे वैभव या उत्सवांतून दिसून येते.

सिंहाचलम मंदिराच्या भव्यतेनंतर खास बघण्यासारखे विशाखापट्टणम शहरातील मंदिर म्हणजे श्री कनक महालक्ष्मी मंदिर. अत्यंत शांत, प्रसन्न वातावरणाची अनामिक अनुभूती या मंदिरात येते. स्थलपुराणामध्ये कनक महालक्ष्मीविषयी आपल्याला आख्यायिका वाचायला मिळतात. एका आख्यायिकेनुसार तत्कालीन राजांच्या किल्ल्याजवळ असलेल्या विहिरीत ‘अम्मावरी’ म्हणजे श्री कनक महालक्ष्मीची मूर्ती आढळली. त्या राजांनी ती मूर्ती रस्त्याच्या मध्यभागी स्थापित केली. परंतु, नंतरच्या काळात सरकारने रस्ता रुंदीकरणाकरिता ही मूर्ती मूळ स्थानापासून दुसर्‍या जागी स्थापित केली. या घटनेनंतर म्हणजे १९१७ मध्ये विशाखापट्टणम शहराला ‘प्लेग’च्या आजाराने ग्रासले. बरेच लोक मृत्युमुखी पडू लागले. एकंदर ही स्थिती पाहून काही जुन्या जाणत्या लोकांच्या लक्षात आले की, श्री कनक महालक्ष्मीची मूर्ती स्थलांतरित केल्यामुळे हे घडले आहे. त्यांनी ही मूर्ती मूळ जागी पुनर्स्थापित केली.

 

श्री संपत विनयागर मंदिरविशाखापट्टणममधील वर्दळीच्या भागात श्री संपत विनयागर मंदिर एक लोकप्रिय मंदिर आहे. पवित्र आणि आश्वासक अनुभूती या मंदिरातील श्री गणेशाच्या दर्शनाने मिळते. येथे काळ्या संगमरवरामध्ये श्री गणपतीची मूर्ती कोरलेली आहे.आंध्र प्रदेशमधील इतर मंदिरांच्या भव्यदिव्यतेसमोर कदाचित हे मंदिर कमी पडत असेल, तरीही अनेक भाविक कोणतीही नवीन सुरुवात असो, नवीन गाडी, नवीन घरासाठी श्रीफळ वाढवणे असो, अगदी परीक्षेत उत्तम गुण मिळावेत म्हणूनही विद्यार्थी या मंदिरात दर्शनाला येतात. उत्कृष्ट वास्तुकलेचा जरी हे मंदिर नमुना नसले तरी भावभक्तीने हे समृद्ध आहे. जे श्रद्धेने श्री गणेशाची आराधना करतात, त्यांच्या सर्व चांगल्या इच्छा श्री संपत विनयागर पूर्ण करतो.

 

विशाखापट्टणम या सुंदर शहराची ‘इस्कॉन’ मंदिर अधिकच शान वाढवते. २००५ मध्ये अक्षय्य तृतीयेच्या शुभ मुहूर्तावर या मंदिराचे लोकार्पण करण्यात आले. विशाखापट्टणम किनार्‍यापासून थोड्याशा दूर अंतरावर निसर्गरम्य वातावरणात हिरव्यागार टेकड्यांमध्ये ‘इस्कॉन’ मंदिर वसलेले आहे. मंदिरामधील शांतता, समोर बंगालचा उपसागर आणि निसर्ग यामुळे हे मंदिर अधिकच भावते. प्रशस्त सभामंडपात राधा-दामोदर आणि जगन्नाथ, बलदेव, सुभद्रा या देवतांची प्रतिष्ठापना केलेली आहे. शेजारीच प्रसाद हॉल (भोजनालय), अन्नदानासाठी स्वयंपाकघर, लहान मुलांना खेळण्यासाठी बाग, दवाखाना आणि आश्रम यांच्या वास्तू आहेत. तसेच ‘इस्कॉन’चे अतिथीगृह आहे. तेथेच बाजूला गोशाळा असून त्यात तब्बल ६४ गाई-वासरे आहेत. या मंदिरातील शांतता आणि समोर श्रीकृष्णाचे मनोहारी रूप आपल्याला अंतर्मुख करते. या मंदिरात विविध उत्सव असतातच, तसेच दर रविवारी सर्वांसाठी स्वादिष्ट जेवणही असते, जे कधीही चुकवू नये. विशाखापट्टणमच्या एक दिवसीय पर्यटनामध्ये ही चार मंदिरे सहज बघून होऊ शकतात. अर्थात, सिंहाचलमची भव्यता नेत्रदीपक असल्याने तिथे अधिक वेळ देऊन नंतर श्री कनक महालक्ष्मी आणि श्री संपत विनयागर मंदिरांचे दर्शन घ्यावे. रम्य संध्याकाळ ‘इस्कॉन’ मंदिरामध्ये घालवावी.... आणि जीवाचे विशाखापट्टणम करावे...

 

(क्रमश:)


- वसुमती करंदीकर